Nhà văn nữ A.Karel thì điềm đạm hơn, cộng tác với bà làm cuốn sách về ca dao Việt Nam, tôi nhận thấy ở bà một tư duy lôgic vô cùng chặt chẽ.
Tôi có khá nhiều bạn người Pháp. Họ rất dễ thương. Họ có tư tưởng dân chủ “thứ thiệt”, luôn luôn ủng hộ cuộc đấu tranh yêu nước của nhân dân ta bằng những hành động thiết thực. Trong quan hệ bạn bè, họ hồ hởi, thẳng thắn, đậm đà tình cảm. Trừ một số ít, nói chung họ cởi mở, không dè dặt, thích nói, ưa thảo luận và lý sự “lôgic”.
F.Corrèze - nữ giáo sư đại học và là nhà thơ, quen tâm sự qua điện thoại, nói dài có khi đến gần nửa tiếng, gặp nhà Việt Nam học Boudarel là nêu vấn đề thảo luận có khi quên cả ăn. Nhà văn nữ A.Karel thì điềm đạm hơn, cộng tác với bà làm cuốn sách về ca dao Việt Nam, tôi nhận thấy ở bà một
tư duy lôgic vô cùng chặt chẽ. Còn anh bạn Louis Puyseux của tôi là một trí thức điển hình cho trí thức Pháp, cực kỳ thông minh, thừa bằng cấp về khoa học tự nhiên và khoa học xã hội, viết tiểu thuyết cũng dễ dàng như viết chuyên đề khoa học. Anh ngán chủ nghĩa duy lý đã dẫn đến xã hội kỹ trị phương Tây. Anh tôn sùng học thuyết của linh mục Áo Ivan Illich phê phán xã hội công nghiệp hóa phá hoại tình người và môi trường. Nhưng chính trong anh lại có điều mâu thuẫn: tuy anh phê phán chủ nghĩa duy trí tuệ (intellectualisme), anh vẫn là người cực kỳ duy trí tuệ. Có lần ở lâu đài Versailles, anh khoát tay chỉ cho tôi xem khu vườn mênh mông trải ra trước mặt với những thảm cỏ, bụi cây, bể và tia nước, tượng đồng và đá cẩm thạch được bố trí theo những đường lối hình học và luật tương xứng. Anh bảo tôi: “Anh thấy đấy! Đó là đầu óc Pháp, hiện thân của chủ nghĩa duy lý Descartes mà đến thế kỷ này nhiều người trong chúng tôi đã chán ngấy rồi!”.
Người Pháp nổi tiếng vì
tư duy lôgic mạch lạc sáng sủa, tôn sùng ý niệm. Nhà văn Pháp André Maurois so sánh tâm lý Pháp với tâm lý Anh Mỹ như sau: “Nhà văn Mỹ Claude Washburn đã nói về (người Pháp) chúng tôi: Người Pháp logic trong một thế giới điên rồ. Đối với họ: những 2 với 2 là 4 mà 32 và 32 là 64 chứ không thể khác. Đầu óc của họ trật tự, “dọn sạch”, sáng sủa như ngôn ngữ của họ. Một chính khách người Anh nói: “Khi tôi thảo luận với một người Pháp, chỉ một lúc là người ấy nói với tôi “Dù sao thì ông vẫn phải công nhận 2 với 2 là 4 chứ?”.
Theo A.Maurois: Thực ra người Anh và người Mỹ đã nhầm khi tưởng là người Pháp logic. Rất nhiều người Pháp hăng say đến mức quên cả logic. Chúng ta có Descartes và phương pháp của ông, nhưng chúng ta cũng có Pascal và vực thẳm của ông, có Voltaire mà cũng có Rousseau, có Anatole France mà cũng có Maurice Barrès. Dù sao, có điều đúng là người Pháp thích ý niệm chung và tôn trọng trí tuệ, trái lại người Anh lại nghi ngại những ý niệm chung và tôn trọng tính cách riêng. Ở nước Pháp chúng ta, văn hóa chiếm một vị trí cao hơn nơi khác trong bậc thang giá trị...
Người đã tốt nghiệp Bách khoa có vai trò quan trọng ở nước Pháp và là một thí dụ tuyệt vời về sự tôn sùng trí tuệ. Không những anh ta “lập chương trình chiến tranh, bão táp và tình yêu” mà anh ta còn đòi hỏi sự việc phải phù hợp với lập luận của anh ta. Trong vở kịch Những cơn lốc của Jules Roy, có một nhân vật là kỹ nghệ gia. Ông ta tính toán làm một máy bay siêu âm và mặc dù các T*i n*n xảy ra, không chịu trách nhiệm đặt thực tế lên trên nguyên tắc khí động lực học. Ai trong chúng ta mà không từng biết những kỹ sư giận dữ khi sóng biển phá những con đê họ vừa xây? Những kỹ sư không chịu hy sinh học thuyết của mình cho thực tiễn đã hiển nhiên chứng tỏ sự ngược lại. Chính quyền Pháp là chính quyền duy nhất nhét đầy những công thức toán học vào những quy định của họ, những công thức ấy che giấu tính phức tạp của hiện thực dưới sự chính xác khắc nghiệt của những chỉ số. Các đảng phái Pháp thiết tha với những nguyên tắc hơn là với những hậu quả của chúng...
Có một sự kiện lịch sử bất ngờ và lý thú. Văn phong của Hồ Chí Minh lại giản dị, sáng sủa, khúc triết khác hẳn lối văn biền ngẫu “chi hồ giả dã” của các cụ nhà Nho cùng thời. Ấy là vì hồi ở Pháp, Nguyễn Ái Quốc vào nghề báo được đào tạo theo
tư duy logic. Liệu thế hệ trẻ Pháp vào thời internet và toàn cầu hóa có còn giữ được nét
tư duy truyền thống không?
Hữu Ngọc