Ngất là tình trạng mất ý thức thoáng qua, khi ngất, người bệnh không có khả năng duy trì tư thế.
Mặc dù hầu hết các nguyên nhân gây ngất là lành tính, triệu chứng này cũng có thể là dấu hiệu của một căn bệnh nguy hiểm.
Triệu chứng
Trước khi ngất, người bệnh có thể bị chóng mặt hoặc choáng váng (70% trường hợp), yếu, toát mồ hôi, khó chịu vùng thượng vị, buồn nôn, nhìn mờ, xanh xao hoặc có dị cảm.
Một số triệu chứng bất thường cần đặc biệt chú ý: ngất khi gắng sức, đau ngực, khó thở, đau lưng, đánh trống ngực, nhức đầu nặng, triệu chứng thần kinh khu trú, nhìn đôi, mất điều hòa hoặc loạn vận ngôn.
Chẩn đoán
Hỏi bệnh sử và khám thực thể.
Xét nghiệm công thức máu toàn bộ (CBC).
Xét nghiệm glucose huyết thanh, điện giải trong huyết thanh.
Xét nghiệm men tim, xét nghiệm đo lượng creatine phosphokinase (CPK).
Xét nghiệm nước tiểu.
Chụp X quang ngực; chụp cắt lớp vi tính (CT) đầu, ngực, bụng; chụp cộng hưởng từ (MRI) não và cộng hưởng từ động mạch (MRA).
Chụp thông khítưới máu phổi (V/Q scan), siêu âm tim, điện tâm đồ (ECG), điện não đồ (EEG).
Nghiệm pháp bàn nghiêng (head-up tilt table test)
Xét nghiệm mức độ căng thẳng tim.
Điều trị
Điều trị tùy thuộc vào nguyên nhân gây ngất và mức độ nghiêm trọng của triệu chứng.
Ngất là tình trạng mất ý thức thoáng qua và có thể tự hết.
Ngất thường khởi phát nhanh, tiếp theo là phục hồi hoàn toàn và hay lặp lại.
Đây là một triệu chứng rất hay gặp và nguyên nhân của nó rất đa dạng.
Việc hiểu biết về nguyên nhân, cơ chế và cách xử trí là hết sức quan trọng và cần thiết đối với tất cả mọi người vì nếu không được xử trí đúng thì từ triệu chứng mất ý thức thoáng qua, ngất rất có thể đe dọa đến tính mạng.
Cơ chế chính của ngất là thiếu máu não tạm thời do rất nhiều nguyên nhân khác nhau.
Sau khi não hết thiếu máu, các triệu chứng sẽ mất hẳn, người bệnh sẽ hồi phục hoàn toàn.
Người khoẻ mạnh thường có cung lượng máu não từ 50-60ml/100g tổ chức/phút, tương đương với 12-15% cung lượng tim khi nghỉ.
Cung lượng này đủ đảm bảo cho lượng oxy tối thiểu để duy trì ý thức là khoảng 3-3,5ml oxy/100g tổ chức/phút.
Tuy nhiên, ở người lớn tuổi hoặc ở những bệnh nhân bị một số bệnh lý, khả năng đảm bảo oxy cho não bị hạn chế nhiều.
Cung lượng máu não ngừng đột ngột từ 6-8 giây là đủ để gây ra tình trạng mất ý thức hoàn toàn.
Người ta cũng thấy chỉ cần giảm 20% lượng oxy cung cấp cho não cũng đủ gây ra mất ý thức.
Nguyên nhân gây ngất được chia làm 4 nhóm chính: do mạch, do tim, do thần kinh, mạch máu não và do chuyển hóa hỗn hợp.
Không có một xét nghiệm đặc hiệu nào phù hợp với tất cả các bệnh nhân ngất nên rất khó hình thành một tiêu chuẩn chẩn đoán thống nhất và đó cũng là một thách thức cho các thầy thuốc lâm sàng.
Ở người trẻ, lưu lượng máu não khoảng 50-60ml máu cho 100g mô não trong 1 phút, chiếm khoảng 12-15% lưu lượng tim lúc nghỉ và luôn được điều hòa ổn định.
Đó cũng là nhu cầu oxy tối thiểu cần thiết để duy trì ý thức (khoảng 3-3,5ml oxy/100g mô/phút).
Ở người lớn tuổi hoặc mắc các bệnh khác, việc cung cấp oxy cho não có thể kém hơn.
Áp lực tưới máu não phụ thuộc chủ yếu vào huyết áp động mạch.
Do vậy, bất kỳ yếu tố nào làm giảm huyết áp động mạch như giảm cung lượng tim hay giảm sức cản động mạch ngoại vi đều làm giảm áp lực tưới máu não.
Yếu tố sinh lý quyết định cung lượng tim là sự đổ đầy máu trong tĩnh mạch và phụ thuộc vào ứ máu quá mức ở các bộ phận khác nhau của cơ thể; giảm thể tích máu quá nhiều như trong mất máu, mất nước...; nhịp tim quá chậm hay quá nhanh hoặc trong các bệnh lý van tim nặng.
Liên quan tới sức cản mạch máu ngoại vi có thể do việc sử dụng các thuốc giãn mạch quá mức; sự giãn mạch quá mức trong môi trường nóng; giảm sức cản mạch quá nhiều khi đứng; tăng sức cản của mạch máu não một cách bất thường; trong môi trường có nồng độ khí cacbonic quá thấp.
Ngừng đột ngột dòng máu não từ 6-8 giây có thể gây ra mất ý thức hoàn toàn.
Các nghiên cứu cho thấy nếu giảm huyết áp tâm thu xuống tới 60mmHg có thể gây ra ngất.
Tuy nhiên, tính toàn vẹn của các cơ chế kiểm soát là rất quan trọng trong việc cung cấp đầy đủ oxy và chất dinh dưỡng cho não, bao gồm:
Khả năng tự điều hòa của mạch máu não cho phép duy trì dòng máu lên não luôn ổn định cho dù có những thay đổi của áp lực tưới máu não.
Cơ chế điều hòa hóa học và chuyển hóa tại chỗ cho phép mạch máu não giãn ra khi có giảm oxy hoặc tăng khí cacbonic.
Bộ phận nhận cảm áp lực ở động mạch giúp điều chỉnh nhịp tim, sức co bóp của cơ tim và sức cản mạch máu ngoại vi để duy trì huyết áp động mạch và sự cung cấp máu cho não luôn ổn định.
Điều hòa thể tích máu có vai trò của một số hormone và tuyến nội tiết ở thận giúp duy trì thể tích tuần hoàn.
Suy yếu tạm thời các cơ chế bảo vệ này do một số yếu tố như dùng thuốc giãn mạch quá liều, xuất huyết nặng gây mất máu nhiều làm giảm huyết áp, cơ thể không tự điều hòa được có thể gây ra ngất.
Nguyên nhân quan trọng nhất làm suy yếu các cơ chế trên là tuổi cao và một số bệnh lý (tăng huyết áp, bệnh đái tháo đường).
Nếu cơn ngất xảy đến bất ngờ thì bạn khó có thể tránh được nó, nhưng trong nhiều trường hợp, bạn có thể ngăn ngừa bằng cách làm theo những cách đơn giản dưới đây:
Uống nước trái cây
Điều quan trọng nhất là giữ cho lượng đường trong máu và nồng độ muối cao.
Nếu bạn bắt đầu cảm thấy chóng mặt, hãy uống một ly nước trái cây và ăn một ít bánh quy mặn, thậm chí có thể kết hợp ăn cả hai thứ cùng lúc.
Giữ cho cơ thể mát mẻ
Nên mang mũ chống nắng, chai nước và ít đồ ăn nhẹ nếu phải đi ra ngoài vào lúc thời tiết nóng bức.Nhiệt độ cao quá mức sẽ khiến cơ thể bị mất nước, dễ khiến bạn bị ngất.
Nếu bạn dễ bị ngất xỉu vì nhiệt độ, hãy chắc chắn không quên mang theo mũ đội đầu, một chai nước và ít đồ ăn nhẹ khira khỏi nhà.
Tránh ở những nơi đông đúc, ngột ngạt và nên tìm nơi thoáng mát, thông gió để đứng.
Hãy nằm xuống
Khi cảm thấy choáng váng, hãy nằm xuống.
Khi đứng, máu của bạn không nhận đủ oxy để duy trì được ý thức.
Vì thế hãy tìm một bề mặt phẳng và nằm ở đó khoảng 15 - 20 phút cho đến khi cảm giác choáng váng trôi qua.
Khi ngồi dậy hãy dậy từ từ để tránh cảm giác chòng chành kéo đến một lần nữa.
Thay đổi thuốc đang dùng
Nếu đang sử dụng thuốc theo đơn của bác sĩ, hãy gặp bác sĩ điều trị để hỏi xem liệu loại thuốc đang dùng có gây ra tác dụng phụ là ngất xỉu hay không.
Tùy thuộc vào tình trạng bệnh, bác sĩ sẽ xem xét tư vấn cho bạn những thay đổi thuốc hợp lý.
Người cao tuổi dễ bị ngất xỉu vì lí do này và thay đổi thuốc là cách giúp họ tránh được ngất xỉu.
Điều trị ngất trước hết phụ thuộc vào việc tìm nguyên nhân và điều trị bệnh lý là nguyên nhân dẫn đến ngất.
Mục đích chính của việc điều trị ngất là dự phòng sự tái phát của ngất và làm giảm nguy cơ tử vong.
Dưới đây xin đưa ra phương pháp điều trị một số nguyên nhân gây ngất.
Ngất do thần kinh phế vị:Bên cạnh các biện pháp phòng tránh các yếu tố kích thích gây ngất, có thể áp dụng các biện pháp luyện tập cho bệnh nhân như luyện tập thể lực gắng sức để kích thích thần kinh giao cảm...
Khi các biện pháp trên không có hiệu quả thì có thể điều trị thuốc cho bệnh nhân.
Người ta đã sử dụng một số thuốc như các chất ức chế thụ thể beta (như Betaloc, Atenolol, Bisoprolol...), Theophyllin, Ephedrin...
Ngoài ra, những bệnh nhân bị ngất nặng do căn nguyên thần kinh phế vị mà không dự phòng được bằng thuốc cũng có chỉ định đặt máy tạo nhịp tim vĩnh viễn nhằm dự phòng các cơn nhịp chậm do cường phó giao cảm.
Ngất trong hội chứng nút xoang bệnh lý: Các biểu hiện lâm sàng của hội chứng nút xoang bệnh lý thường thấy là nhịp chậm xoang, ngừng xoang, nghẽn xoang - nhĩ và hội chứng nhịp nhanh - nhịp chậm...
Cấy máy tạo nhịp vĩnh viễn là chỉ định điều trị chính cho những bệnh nhân yếu nút xoang có ngất.
Khi chưa cấy được máy tạo nhịp, có thể sử dụng một số thuốc làm tăng nhịp tim như isuprel, atropin, theophyllin...
Những bệnh nhân bị hội chứng nút xoang bệnh lý có kèm theo loạn nhịp như ngoại tâm thu, cơn nhịp nhanh hoặc có kèm theo một số bệnh tim thực thể cần phải dùng các thuốc làm nhịp tim chậm hơn như các glycoside trợ tim, các thuốc ức chế beta, các thuốc ức chế canxi và các thuốc chống loạn nhịp như sotalol, amiodarone thì việc cấy máy tạo nhịp lại càng cần thiết.
Ngất trong nghẽn dẫn truyền nhĩ - thất:Ngất thường xảy ra khi có nghẽn nhĩ - thất mức độ cao như nghẽn nhĩ - thất (độ 2), nghẽn nhĩ - thất hoàn toàn (độ 3).
Một số loại thuốc như atropine, isoprenaline có thể sử dụng được trong trường hợp có nghẽn nhĩ thất thoáng qua hoặc trong trường hợp nghẽn nhĩ thất khi có nhồi máu cơ tim cấp thành sau dưới.
Trong đại đa số các trường hợp, chỉ định cấy máy tạo nhịp là cần thiết để đảm bảo ngăn ngừa cơn ngất và tử vong cho bệnh nhân.
Chỉ định cấy máy tạo nhịp còn áp dụng cho những bệnh nhân ngất có nghẽn nhiều nhánh của bó His hoặc nghẽn nhĩ thất từng cơn.
Ngất do cơn nhịp nhanh trên thất hoặc cơn nhịp nhanh thất: Các cơn nhịp nhanh trên thất thường ít gây ngất, ngược lại nhịp nhanh thất thường có kết hợp với bệnh lý thực thể nặng của tim và thường gây ngất.Đối với cơn nhịp nhanh trên thất, các thuốc chống loạn nhịp như sotalol, amiodarone, ức chế beta có tác dụng điều trị cắt cơn và điều trị duy trì dự phòng tái phát.
Ngày nay, với những tiến bộ kỹ thuật, cắt đốt bằng năng lượng sóng radio (RF) các đường dẫn truyền bệnh lý, các đường dẫn truyền phụ, các vòng vào lại là phương pháp điều trị có hiệu quả và là sự lựa chọn hàng đầu.
Trong trường hợp ngất do nhịp nhanh thất, điều trị bằng thuốc tỏ ra có hiệu quả và dung nạp tốt ở những bệnh nhân không có tổn thương thực thể ở tim hoặc có bệnh tim nhưng chức năng tim mới giảm nhẹ.
Các thuốc thường được sử dụng có hiệu quả là cordarone và thuốc ức chế bêta.
Đối với những bệnh nhân điều trị bằng thuốc không có tác dụng hoặc có nguy cơ rung thất cao như chức năng thất trái giảm nặng thì cấy máy phá rung là chỉ định hàng đầu.
Cấy máy phá rung cũng là chỉ định bắt buộc đối với những bệnh nhân có cơn rung thất trên lâm sàng hoặc khi làm các thăm dò chẩn đoán nguyên nhân ngất.
Tuy nhiên, hiện nay giá thành của máy phá rung tự động vẫn còn rất đắt so với mức sống của người Việt Nam.
Đối với một số thể nhịp nhanh thất, người ta có thể áp dụng biện pháp cắt đốt vòng vào lại gây loạn nhịp bằng năng lượng sóng radio là phương pháp điều trị đem lại hiệu quả tương đối tốt.
Lưu ý: Thông tin về bệnh chỉ mang tính chất tham khảo.