Nằm trên đường Ngô Gia Tự thuộc phường Bình Định (thị xã An Nhơn), ngôi nhà cụ Nguyễn Minh Châu vừa là điểm tham quan cho du khách và cũng là nơi duy nhất ở nước ta sản xuất tôm hùm mỹ nghệ bằng tre để cung cấp ra thị trường.
Dọc lối đi vào nhà, gia đình cụ Châu treo nhiều dãy tôm hùm tre đủ kích cỡ. Vì những con tôm hùm mỹ nghệ này giống y như thật nên nếu không được thông báo trước, người bình thường khó có thể nhận ra đó là tôm hùm được làm bằng tre.
Nghề làm tôm hùm tre đến với cụ Nguyễn Minh Châu như một cơ duyên. Sinh ra trong một gia đình thuần nông, điều kiện kinh tế nhiều khó khăn nên từ nhỏ cụ Châu đã phải làm đủ nghề để kiếm sống. Chính điều đó đã hun đúc cho cụ tính kiên trì, cần cù, sáng tạo.
Thời trai trẻ, cụ Châu là người nổi tiếng khéo tay nhất làng, đặc biệt rất có năng khiếu về hội họa. Sau khi lập gia đình, làm nông không đủ sống, cụ Châu biến năng khiếu của mình thành nghề đắp tranh nổi để kiếm tiền. Tuy nhiên, vài năm sau đó, nghề này không thể nuôi sống gia đình cụ Châu vì khách hàng ngày một thưa dần. Trong một lần đi loanh quanh trong vườn để suy nghĩ chuyển đổi nghề mới, cụ Châu thấy những khoanh tre ngẫu nhiên nằm cạnh nhau giống lưng con tôm nên nảy sinh ý định làm tôm hùm mỹ nghệ bán.
"Với ý tưởng đó, tôi đã lặn lội đi nhiều nơi để quan sát kỹ lưỡng những con tôm hùm thật bơi trong nước biển, rồi mua tôm hùm sống về xem cấu tạo của nó. Đến năm 1985, tôi bắt đầu làm những con tôm hùm bằng tre đầu tiên. Tuy nhiên, do tôm hùm sản xuất ra không giống thật, lại chẳng có màu mè gì bắt mắt nên sản phẩm chưa thu hút được nhiều khách hàng", cụ Châu nhớ lại.
Không nản chí, sau đó cụ Châu tiếp tục mày mò, nghiên cứu để cho ra đời những con tôm hùm tre với nhiều màu đẹp như thật, bắt mắt hơn. Kể từ đó, tôm hùm tre của cụ Châu bắt đầu thu hút được nhiều khách hàng. Đến năm 1987, sản phẩm của cụ được nhiều người trên cả nước biết đến khi con tôm hùm tre đoạt huy chương Đồng tại hội thi Triển lãm tiểu thủ công mỹ nghệ toàn quốc ở một hội chợ tổ chức tại tỉnh Quảng Ngãi.
Theo cụ Châu, phần đầu của tôm hùm tre trông phức tạp nhưng thực tế làm rất đơn giản bằng gỗ cây bông gòn, rồi phủ lên lớp keo, sau đó rải thêm lớp cát mịn, gắn râu. Công đoạn khó nhất khi làm tôm hùm là tạo ra cái dáng cong cong của thân tôm. Phần thân này được làm bằng những khúc tre tròn, cưa xéo, xếp theo quy cách từ lớn đến nhỏ dần về phía đuôi và được kết nối nhau bằng dây thép. Phần đuôi là những miếng tre được chẻ rất mỏng, vuốt láng, xếp xòe ra. Râu tôm được làm bằng dây chuối quấn vào sợi thép để nó có thể ngoe nguẩy như tôm thật.
"Muốn tôm tre lâu hỏng, không bị mối mọt ăn, trước khi làm phải ngâm tre nguyên liệu liên tục trong 6 tháng dưới ao bùn, sau đó vớt lên phơi thật khô. Sau đó, cây tre được cưa ra làm nhiều đoạn, mỗi một đoạn lại được tẩm hóa chất rồi tiếp tục được phơi nắng, sấy và lại được xông hóa chất chống mối mọt. Nhờ vậy sản phẩm tôm tre của tôi có tuổi thọ rất cao", cụ Châu cho biết.
Hiện cơ sở sản xuất tôm tre của cụ Nguyễn Minh Châu có 6 nhân công, đều là người thân trong gia đình, gồm vợ chồng cụ Châu, vợ chồng con trai cụ Châu là ông Nguyễn Phúc Sơn (60 tuổi) và 2 người cháu họ. Sản phẩm tôm tre được phân thành 3 loại: loại nhỏ nhất với thân dài 40 cm (không kể phần râu) có giá 350 ngàn đồng/con; loại trung bình với thân dài khoảng 50 cm có giá 400 ngàn đồng/con; loại lớn với thân dài 75 cm giá 1 triệu đồng/con.
Để phục vụ nhu cầu thị trường, khoảng 3 năm trở lại đây, sản lượng hàng tôm tre mỹ nghệ do cơ sở cụ Nguyễn Minh Châu sản xuất tăng gấp đôi so với trước đó, đạt mức bình quân 200 - 300 sản phẩm/tháng, dịp tết thì số lượng thường tăng gấp 2- 3 lần. Ngoài số khách du lịch trực tiếp đến nhà tham quan và mua lẻ, cụ Châu còn có 2 khách hàng lớn ở TP HCM. Thông qua 2 khách hàng này, sản phẩm tôm tre của gia đình cụ Châu không chỉ được tiêu thụ trong nước, mà còn được xuất khẩu sang nước ngoài, trong đó có Mỹ.
Theo ông Đào Xuân Huy, Phó Chủ tịch UBND thị xã An Nhơn, có thể nói gia đình cụ Nguyễn Minh Châu là nơi duy nhất ở Việt Nam sản xuất tôm hùm tre. Đây là sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo, có sự sáng tạo đặc biệt.
"Mỗi lần du khách trong và ngoài nước đến địa phương, chúng tôi đều giới thiệu hoặc trực tiếp dẫn họ đi tham quan cơ sở sản xuất tôm tre của gia đình cụ Châu. Nhìn những con tôm hùm tre giống như thật, họ rất thích thú. Có thể nói sản phẩm mỹ nghệ này là một đặc sản đặc trưng của vùng đất An Nhơn nói riêng và Bình Định nói chung", ông Huy nhận định.