Vàng da, hay còn gọi là hoàng đản, là biểu hiện của tình trạng tăng chất bilirubin (sắc tố mật) trong máu (>20mg/lít). có nhiều nguyên nhân gây ra vàng da. có nguyên nhân đơn giản nhưng cũng có khi vàng da là triệu chứng của một căn bệnh nghiêm trọng.
Ngoài biểu hiện vàng da, bệnh nhân có lượng bilirubin trong máu tăng còn bị vàng kết mạc mắt.Hồng cầu trưởng thành bị vỡ sinh ra chất bilirubin gián tiếp được tích trữ ở lách. Chất bilirubin gián tiếp theo tĩnh mạch cửa về gan, được gan biến thành bilirubin trực tiếp. Bilirubin trực tiếp một phần trở lại máu, một phần thải ra theo đường dẫn mật đổ vào ruột. Tại đây, bilirubin trực tiếp được giáng hóa một phần tạo sắc tố stercobilin trong phân, một phần nhỏ tạo thành urobilinogen được hấp thu và thải trừ trong nước tiểu. Bình thường, nồng độ bilirubin toàn phần trong máu nhỏ hơn 17mmol/l, chủ yếu là bilirubin gián tiếp.
Vàng da có thể do tăng quá nhiều sắc tố mật trực tiếp (như tan máu), do bệnh lý ở gan hoặc do tắc nghẽn đường dẫn mật, vì thế, muốn biết chính xác là vàng da do nguyên nhân nào thì cần phải thăm khám và làm các xét nghiệm cần thiết.
Có rất nhiều nguyên nhân gây bệnh vàng da. trước tiên, nếu bệnh nhân bị vàng da từ nhỏ thì bệnh mang tính chất gia đình, hay còn gọi là hội chứng dubin-johnson, rotor (chỉ chung bệnh ứ mật tại gan có thể bẩm sinh) – một căn bệnh hiếm gặp. những người mắc hội chứng dubin-johnson, rotor vẫn có thể sống lâu. nếu lớn lên hay gần đây da mới bị vàng thì nên nghĩ tới các trường hợp sau:
Vàng da do tắc nghẽn đường dẫn mật: Những bệnh gây tắc nghẽn đường mật thường là các bệnh: u đường mật ngoài gan, thường gặp nhất là ung thư bóng Vanter, ung thư đường mật. Biểu hiện lâm sàng là dấu hiệu tắc mật tăng dần kèm những cơn đau quặn gan không điển hình và có sốt.
Ung thư đầu tụy: thường xảy ra ở nam giới trên 60 tuổi, có tiền sử viêm tụy mạn hoặc đái tháo đường. thể trạng suy giảm, tình trạng tắc mật tăng dần, vàng da đậm.
Ung thư đường mật trong gan: triệu chứng vàng da thường từ từ và rất chậm, thường kết hợp với một bất thường bẩm sinh trong đường mật như nang ống mật chủ, viêm xơ đường mật nguyên phát.
Sỏi đường mật: khởi bệnh điển hình với đau, sốt, vàng da của tam chứng charcot, khám có gan to, túi mật to và đau.
Ngoài ra còn có một số nguyên nhân khác như ung thư túi mật, hạch di căn chèn vào đường mật, ung thư gan nguyên phát hoặc thứ phát, bệnh lao gan, bệnh sán lá gan...
Vàng da do tổn thương tế bào gan: các tế bào gan bị tổn thương trong các bệnh sau: viêm gan cấp do virut: bệnh tiến triển qua các giai đoạn như: giai đoạn trước vàng da với các biểu hiện giống cúm; giai đoạn vàng da với các biểu hiện vàng da rõ, phân bạc màu, gan hơi to không đau, lách hơi to, men transamilase tăng cao, bilirubin tăng cả trực tiếp và gián tiếp. viêm gan cấp do rượu. viêm gan do Thu*c: các Thu*c như paracetamol, rifamicin và inh, mtu, ptu... có thể kèm các biểu hiện khác như ngứa, nổi mề đay, sốt.
Vàng da do tan máu: thiếu máu do tan máu bẩm sinh hoặc mắc phải có nguyên nhân tại hồng cầu hoặc ngoài hồng cầu. đó là do hồng cầu bị phá hủy trực tiếp màng tế bào như trong bệnh sốt rét hoặc do biến dạng hồng cầu như trong bệnh hồng cầu hình lưỡi liềm, hoặc do giảm sức bền hồng cầu thứ phát do bất thường biến dưỡng. đặc điểm của các bệnh này là da vàng nhạt, kín đáo, thiếu máu tái phát nhiều lần, lách to.
Dựa vào một số yếu tố đi kèm với chứng vàng da có thể xác định được nguyên nhân gây bệnh. chẳng hạn: ngứa lâu năm, nay lại vàng da, cần nghĩ đến chứng do ứ mật trường diễn trong gan. từng sống ở những vùng có ký sinh trùng gây bệnh thì vàng da có thể là hậu quả của sự hình thành các kén nước trong gan. nếu đường gan mật từng phải mổ, nên nghĩ tới chít hẹp đường mật sau mổ.
Vàng da ở người bệnh ung thư (đã được chẩn đoán hoặc vừa mổ) có thể báo hiệu là đã bị di căn vào gan.
Vàng da có thể là biểu hiện viêm gan hoặc xơ gan nếu kèm theo lách to. Nếu gan to cứng như đá, mặt gồ ghề, phản ứng nhạy khi nắn vào thì có thể kết luận chắc chắn là ung thư gan.
Vàng da kèm với túi mật to, gan to, là bị tắc nghẽn ở ống mật chủ. Nếu sờ thấy gan to nhưng túi mật bé, cần nghĩ tới tắc nghẽn trong gan. Trường hợp gan không to, túi mật bé thì chắc chắn không có tắc nghẽn đường dẫn mật chủ.
Vàng da còn có thể là do ăn nhiều trong thời gian dài thực phẩm có chất caroten như cà rốt, đu đủ, cà chua. Những trường hợp vàng da này không liên quan tới tình trạng tăng chất bilirubin. Chỉ cần không ăn các thực phẩm nói trên chứng vàng da sẽ hết.BS. Vũ Thu Dung