Trong các bệnh dị ứng thì mày đay và phù Quincke là bệnh phổ biến và hay gặp nhất, tỉ lệ mắc bệnh này trong cộng đồng dân cư ở Việt nam khoảng 19- 24%. Các bệnh này do nhiều nguyên nhân gây nên, triệu chứng lâm sàng của mày đay chủ yếu biểu hiện ngoài da, tiến triển từng đợt ở nhiều vùng trên cơ thể thì phù Quicke có thể xuất hiện không những trênda mà còn ở niêm mạc các cơ quan nội tạng (thanh quản, dạ dày, ruột v.v…).
Mày đay cấp: xuất hiện vài phút sau khi tiếp xúc với dị nguyên, kéo dài nhiều giờ, nhiều ngày, thường dưới 6 tuần.
Mày đay mạn: xuất hiện trong thời gian trên 6 tuần, có thể kéo dài trong nhiều năm. Theo nghiên cứu của nhiều tác giả, mày đay mạn tính thường không rõ nguyên nhân.
Do rất nhiều nguyên nhân gây nên, trước hết là các loại Thu*c, tiếp đến là thức ăn, hoá mỹ phẩm, bụi, nấm mốc, lông súc vật, v.v…
Thu*c là nguyên nhân chính gây mày đay trong các trường hợp dị ứng Thu*c. Tất cả các loại Thu*c và các đường đưa Thu*c vào cơ thể như uống, tiêm, xông, hít, đặt dưới lưỡi, bôi ngoài da v.v…đều có thể gây mày đay - phù Quincke. Trong các Thu*c gây mày đay- phù Quincke, đứng đầu là nhóm kháng sinh, trong đó Beta-lactam chiếm tỉ lệ cao nhất, tiếp đến là nhóm Cyclin, Macrolid, Chloramphenicol, Aminosid, Quinolon, kháng sinh chống nấm, chống lao.v.v…
Các Thu*c chống viêm không steroid (NSAID) (aspirin, decolgen, Mofen, Profenid, Diclofenac...), các vitamin (B1, B2, B12, PP, C…), các loại vaccin, huyết thanh, các Thu*c chữa tiêu hoá, thần kinh, các loại giảm đau, gây tê, gây mê, Thu*c điều trị bướu cổ, Thu*c chống sốt rét, Thu*c Tr*nh th*i, Thu*c điều trị tiểu đường, Thu*c cản quang có iod, Thu*c hạ huyết áp, các Thu*c có nguồn gốc động vật, thực vật. Đáng lưu ý nhất là các Thu*c chống dị ứng cũng gây dị ứng như các loại glucocorticoid: prednisolon, dexamethason, hydrocortison, flucinar v.v…, các Thu*c kháng histamin tổng hợp: Clarityne, Theralen, Pamin, promethazin, Pipolphen v.v…
Các loại Thu*c đều là hapten, khi vào cơ thể chúng có thể kết hợp với protein huyết thanh hoặc protein các mô và trở thành các dị nguyên (DN) hoàn chỉnh (kháng nguyên toàn phần). Các kháng nguyên này kích thích cơ thể tạo kháng thể (KT) dị ứng và gây nên trạng thái mẫn cảm với Thu*c.
Người ta đã phát hiện được các nhóm đặc hiệu của một số hoá chất có thể gắn được vào protein cơ thể như: NH2-NO-N= ;-CONH2, -NHOH, -COOH, -OH.
Và các nhóm đặc hiệu trên phân tử protein có thể kết hợp với hoá chất: - COOH, -SH, -NH2, -NHCNH2, -NH-
Có nhiều thức ăn nguồn gốc động vật, thực vật gây mày đay - phù Quincke, có loại thức ăn có khả năng giải phóng histamin: tôm, cua, cá, ốc, lòng trắng trứng, phủ tạng động vật có vú, nọc ong, dứa, dâu tây, cà chua, ngũ cốc, hạt dẻ, lạc, rượu, vừng, kẹo socola v.v…Có loại thức ăn làm giàu histamin như: pho mát, các loại cá, thịt hun khói, xúc xích, đồ uống lên men, cà chua, cải xoong, đồ hộp, dưa bắp cải, dưa chuột, khoai tây v.v…Các loại thức ăn giàu protein dễ gây mày đay - phù Quincke hơn các loại thức ăn khác.
Trước hết phải kể đến các loại mỹ phẩm: phấn, son, nước hoa, Thu*c đánh răng, xà phòng các loại, Thu*c nhuộm tóc, Thu*c nhuộm móng tay, móng chân v.v…Các loại này là nguyên nhân chính gây mày đay, nhất là phù Quincke ở mặt cho phụ nữ. Trong công nghiệp thực phẩm sản xuất đồ hộp, bánh kẹo, thức ăn người ta sử dụng nhiều Thu*c nhuộm màu có nguy cơ gây mày đay như Tartrazin, và một số chất khác.
Các nguyên nhân khác: Bụi nhà, bụi bông, len, bụi thư viện, bụi kho…Các loại phấn hoa, nấm mốc, biểu bì lông súc vật…cũng là những tác nhân gây mày đay - phù Quincke.
Đây là dạng mày đay - phù Quincke xảy ra không theo cơ chế dị ứng. Trường hợp này thường do các yếu tố vật lý (nóng, lạnh, ánh nắng mặt trời, áp lực, chấn thương…) gây nên.
Cơ chế có thể do các tế bào mast ở tổ chức dưới da của những cá thể quá mẫn cảm, các tế bào này dễ dàng thoát bọng (degranulation), phóng thích các chất hoá học trung gian khi tiếp xúc với những yếu tố nêu trên và gây nên bệnh cảnh lâm sàng của mày đay - phù Quincke.
Theo phân loại của Gell và Coombs, cơ chế bệnh sinh Mày đay – Phù Quincke thuộc phản ứng dị ứng typ nhanh (typ I).
Khi dị nguyên lọt vào cơ thể, dị nguyên bị các tế bào trình diện kháng nguyên tiếp nhận. Các tế bào này truyền đặc điểm cấu trúc của dị nguyên đến tế bào Th2. Th2 dưới tác động của IL4 và IL13 (interleukin 4,13) làm tế bào lympho B biệt hoá thành plasmocyte (tương bào). Tế bào plasmocyte này tổng hợp kháng thể IgE. Các kháng thể IgE gắn trên bề mặt tế bào mast nhờ tận cùng Fc (constant - fragment) nằm ở domenC4 và gây nên trạng thái mẫn cảm của cơ thể.
Khi dị nguyên lọt vào cơ thể lần thứ hai, ngay lập tức các kháng thể này liên kết với dị nguyên phù hợp nhờ tận cùng khác của IgE - Fab (antigen - binding fragment), khi đó một phân tử IgE có thể kết hợp với 2 phân tử dị nguyên. Chính vì khả năng này nên một phân tử dị nguyên ở một vài vị trí quyết định có thể liên kết với một vài phân tử IgE tạo thành vòng nối giữa chúng với nhau. Sự tạo thành phức hợp dị nguyên - IgE trên bề mặt tế bào nhờ Fc - receptor đã gây nên hiện tượng thoát bọng (degranulation) từ tế bào mast giải phóng hàng loạt các chất trung gian hoá học (mediator): histamin, serotonin, bradykinin, leucotrien, prostaglandin, chất tác dụng chậm của phản vệ SRS.A (Slow reacting substance of anaphilaxis)... Các chất này, đặc biệt là histamin làm tăng tính thấm thành mạch, gây phù nề, ban đỏ dưới da và kích thích các tận cùng thần kinh cảm giác dưới da gây ngứa.
Ngày nay nhiều tác giả đã xác định rằng còn nhiều tế bào khác như tế bào đơn nhân, bạch cầu ái toan, tiểu cầu cũng tham gia phản ứng dị ứng typ I. Trên bề mặt các tế bào này cũng có các receptor dành cho Fc của IgE. dị nguyên kết hợp với IgE này cũng làm giải phóng hàng loạt các chất trung gian hoá học khác nhau có tác dụng chống viêm.
Theo phân loại kinh điển, phản ứng dị ứng typ I xảy ra ngay trong nửa giờ đầu tiên hoặc sớm hơn nữa. Phản ứng dị ứng cũng có thể xảy ra muộn hơn từ 4 đến 8 giờ sau khi tiếp xúc với dị nguyên, tuy nhiên mức độ biểu hiện của phản ứng muộn có thể khác nhau.
Nhóm các bệnh dị ứng atopy (hen phế quản, bệnh phấn hoa, viêm mũi dị ứng, viêm da dị ứng, mày đay- phù Quincke, dị ứng Thu*c...) thường có nồng độ IgE toàn phần tăng cao, đôi khi rất cao. Cùng với sự tăng nồng độ của IgE toàn phần, thì có một số lượng IgE đặc hiệu, các kháng thể này là kháng thể kết hợp với dị nguyên
phù hợp. Trong rất nhiều trường hợp cùng với sự tăng IgG toàn phần người ta còn thấy sự có mặt của IgG4 cũng có khả năng gắn trên bề mặt tế bào mast và basophil.
Kháng thể IgE lưu hành được tổng hợp rất nhanh, nửa đời sống của chúng là 2-4 ngày. Khi IgE gắn trên tế bào tồn tại lâu hơn nhiều, khoảng 28 ngày.
Các tế bào sản xuất IgE thuộc loại có đời sống dài. Các tế bào này chủ yếu ở các tổ chức lympho của niêm mạc, các hạch lympho (mảng pay-e), các hạch lympho phế quản.
Sau khi dùng Thu*c, thức ăn hoặc tiếp xúc với dị nguyên (nhanh có thể vài phút, chậm có thể hàng ngày) người bệnh có cảm giác nóng bừng, râm ran một vài chỗ trên da như côn trùng đốt, rất ngứa và ở những vùng đó xuất hiện những sẩn phù màu hồng hoặc đỏ đường kính vài milimet đến vài centimet, ranh giới rõ, mật độ chắc, hình tròn hoặc bầu dục, xuất hiện ở nhiều nơi, có thể chỉ khu trú ở đầu, mặt cổ, tứ chi hoặc bị toàn thân. Ngứa là cảm giác khó chịu nhất, xuất hiện sớm, thường làm người bệnh mất ngủ, càng gãi càng làm sẩn phù to nhanh hoặc xuất hiện những sẩn phù khác. Các triệu chứng kèm theo đôi khi có khó thở, đau bụng, đau khớp, chóng mặt, buồn nôn, sốt cao. Mày đay dễ tái phát trong thời gian ngắn, ban vừa mất đi đã xuất hiện trở lại. Mày đay mạn tính thường kéo dài nhiều tháng, có khi nhiều năm, rất khó chịu cho sinh hoạt và lao động.
Khi tiếp xúc với những chất khác nhau như amoni, persulfat (dung dịch uốn tóc), aldehyd cinnamic, acid benzoic (thường thấy trong mỹ phẩm và thực phẩm) và các hoá chất khác có thể gây nổi mày đay tại chỗ trong vòng vài phút đến vài giờ. Các chất nêu trên hoặc khi mang găng tay cao su latex là những nguyên nhân thường gặp của mày đay tiếp xúc ở bàn tay. Về cơ chế nó có thể xảy ra dưới dạng phản ứng miễn dịch hoặc không miễn dịch, các phản ứng này thường nhẹ.
Đây là mày đay dạng sẩn do tăng mẫn cảm với các vết đốt của một số côn trùng như muỗi, mòng, bọ chét, mạt, kiến, ong, sâu róm… Triệu chứng là những dát hoặc nốt sẩn tụ thành từng đám chủ yếu ở vùng da trần, đặc biệt là tay, chân và vùng đầu, mặt, cổ, rất ngứa và thường bị gãi trầy xước.
Mày đay vật lý được đặc trưng bởi những dát sẩn xảy ra sau một tác nhân vật lý nào đó. Chúng xảy ra ở khoảng 50% số bệnh nhân mày đay mạn tính. Loại mày đay này có thể chia ra các dạng như sau:
Các tình trạng này có thể do sang chấn cơ học như cọ xát (ví dụ lên da), sức ép và rung động. Chứng da bản đồ có triệu chứng làm xuất hiện những dát, sẩn ngứa khoảng 5-10 phút sau khi chà nhẹ lên da, phản ứng này cũng có thể xảy ra ở những nơi quần áo cọ xát vào da làm da rất ngứa. Mày đay muộn do sức ép xảy ra sau một giờ trở lên khi một vùng trên cơ thể phải chịu sức ép kéo dài, mặc quần áo bó sát là một nguyên nhân chính hay gặp của mày đay muộn do sức ép - các dát, sẩn trong dạng mày đay này tồn tại dai dẳng. Mày đay do rung động ít gặp hơn, trong đó triệu chứng sưng, ngứa ở tay là chính, ví dụ khi nắm chặt tay điều khiển máy cần cẩu, lái xe ô tô...
Triệu chứng xảy ra trong vòng vài phút bị lạnh da. Thời tiết lạnh, nước lạnh, hoặc cầm nắm đồ vật lạnh thường làm khởi phát bệnh với các biểu hiện sẩn sưng đỏ hoặc tái, ngứa ở nơi tiếp xúc với lạnh.
Các sẩn đỏ hoặc tái, ngứa thường xuất hiện ở những vùng da hở do phơi nhiễm với ánh nắng mặt trời hoặc do nóng.
Do tăng tiết cholin khi vận động mạnh, các sẩn thường nhỏ (2-4mm), ngứa và xung quanh có quầng đỏ. Chúng có thể xảy ra ở bất cứ nơi nào trên cơ thể và xuất hiện trong vòng vài phút sau khi có kích thích.
Là thể bệnh hay gặp, hay tái phát và không tìm được nguyên nhân gây bệnh. Biểu hiện lâm sàng là những dát hoặc sẩn sưng nề, màu hồng hoặc tái nhợt.
Mày đay mạn tính chủ yếu xảy ra ở người lớn, có đến 40% số bệnh nhân mày đay mạn tính kéo dài hơn 6 tháng, đến 10 năm sau vẫn sẽ bị nổi mày đay. Bệnh có xu hướng diễn biến lui bệnh rồi lại tái phát, triệu chứng nặng hơn về đêm. Mày đay mạn tính thường gây cho người bệnh cảm giác khó chịu, buồn bực, ảnh hưởng đến sinh hoạt và lao động, học tập.
Thời gian xuất hiện của mày đay < 6 tuần ≥ 6 tuần.
Phù Quincke là bệnh dị ứng có đặc điểm phù cục bộ ở da và dưới da do nhiều nguyên nhân gây nên. Bệnh này do H.Quincke mô tả lần đầu tiên vào năm 1882. Ông viết: “Trong da và tổ chức dưới da của người bệnh xuất hiện từng đám sưng nề, đường kính từ 2-10cm, thường ở các vùng da trên khớp, trên thân mình, ở mặt, đặc biệt ở mi mắt và môi. Màu sắc những đám sưng nề đó không có gì đặc biệt, có thể như màu da bình thường, đôi khi hơi tái hơặc hơi hồng, có thể ngứa hoặc cảm giác căng da. Miệng, thanh quản sưng, phù nề, dấu hiệu này xuất hiện nhanh chóng sau một vài giờ, gây khó thở, đôi khi nguy kịch. Người bệnh mệt mỏi và khát, đặc biệt không sốt. Bệnh tái phát nhiều lần cũng tại những vùng đã xuất hiện trước đây trên cơ thể”.
Phù Quincke điển hình thường gặp thấy ở mặt với hai mi mắt sưng mọng, đôi môi to, da mặt căng nề, làm biến dạng khuôn mặt, có thể kèm theo đau đầu, buồn nôn.
Phù Quincke thanh quản là nguy hiểm nhất, ở nhiều nước tỉ lệ mắc khoảng 25% các trường hợp phù Quincke. Khi bị phù Quincke thanh quản triệu chứng xuất hiện đầu tiên là ho khan, nói giọng khàn, sau đó xuất hiện khó thở cả thì thở vào và thở ra, vẻ mặt tím tái, bệnh nhân hốt hoảng, lo lắng.
Khi bị phù Quincke niêm mạc phế quản gây nên triệu chứng khó thở kiểu hen, nghe phổi có ran rít, ran ngáy.
Các trường hợp trên đều phải được nhanh chóng cấp cứu. Trường hợp hay gặp nữa là phù Quincke niêm mạc đường tiêu hoá với triệu chứng buồn nôn, rồi nôn ra thức ăn, sau nôn ra cả mật. Lúc đầu đau bụng cấp khu trú, sau lan ra khắp bụng, kèm theo có tăng nhu động ruột, ỉa chảy, có khi kèm theo ban mày đay ngoài da.
Phù Quincke đường tiết niệu có triệu chứng của viêm bàng quang cấp, đái buốt, đái rắt. Phù Quincke niêm mạc tử cung cũng có các triệu chứng tương tự, chú ý hai triệu chứng đau bụng dưới, ra máu dễ nhầm với chửa ngoài dạ con.
Không khó khi dựa vào các biểu hiện lâm sàng. Để bước đầu xác định sơ bộ nguyên nhân gây bệnh người thầy Thu*c cần khai thác tỉ mỉ tiền sử dị ứng bản thân, gia đình người bệnh, trước tiên phải hỏi kỹ người bệnh các loại Thu*c, thức ăn, hoá mỹ phẩm.v.v…đã dùng trước khi bị mày đay- phù Quincke. ảnh hưởng của lao động gắng sức, môi trường sống và làm việc. Điều kiện nhà ở, thời gian xuất hiện cơn mày đay đầu tiên. Mối quan hệ giữa mày đay - phù Quincke với chế độ ăn, nghề nghiệp, mùa trong năm. Các bệnh nhiễm khuẩn mạn tính như viêm đại tràng, viêm gan mật, viêm đường tiết niệu, viêm xoang liên quan đến sự xuất hiện mày đay, phù Quincke. Xem xét kỹ hình thức bên ngoài của tổn thương: kích thước, màu sắc, vị trí của các sẩn mày đay trên cơ thể.
Để xác định nguyên nhân gây bệnh phải dùng các phương pháp chẩn đoán dị ứng đặc hiệu, bao gồm: khai thác tiền sử dị ứng cá nhân và gia đình, test lẩy da, test kích thích với dị nguyên nghi ngờ, phản ứng in vitro xác định kháng thể dị ứng trong huyết thanh người bệnh.
Đối với mày đay do yếu tố vật lý làm thử nghiệm với nước nóng, cục đá tác động trên da (thường là mặt trước trong cẳng tay).
Bước đầu tiên trong điều trị mày đay dù là mày đay dị ứng hoặc không dị ứng là làm giảm triệu chứng bằng cách cho dùng Thu*c kháng histamin H1.
Trong tất cả mọi trường hợp, ngoại trừ những trường hợp nặng nhất, nên bắt đầu với các Thu*c kháng histamin H1 ít hoặc không gây buồn ngủ hay còn gọi là các Thu*c thế hệ thứ hai như loratadin, fexofenadin hay cetirizin. Trên lâm sàng fexofenadin hoàn toàn không gây buồn ngủ và rất hiệu quả, loratadin cũng không gây buồn ngủ ở liều thông thường, trong khi cetirizin có gây buồn ngủ trên khoảng 20-30% bệnh nhân, đây là chất chuyển hoá của hydroxyzin, một Thu*c kháng histamin có tác dụng gây ngủ cao.
Những bệnh nhân mày đay mạn tính hay bị ngứa vào buổi tối, ngứa cũng xảy ra ban ngày nhưng tỉ lệ thấp hơn, do đó buổi tối nên cho dùng các Thu*c kháng histamin gây buồn ngủ như hydroxizin, cholorpheniramin. Với mày đay mạn tính sự kết hợp giữa Thu*c kháng histamin H1 và H2 như cimetidin có thể có tác dụng cộng lực và hiệu quả hơn khi dùng Thu*c kháng histamin H1 đơn thuần.
Cơ chế tác dụng của Thu*c kháng histamin H1 là làm giảm số lượng, kích thước và thời gian tồn tại của sẩn mày đay và giảm ngứa. Thu*c kháng histamin H1 thế hệ thứ nhất và thứ hai có hiệu quả tương tự như trong điều trị mày đay mạn tính, tuy nhiên Thu*c kháng histamin thế hệ thứ nhất gây buồn ngủ nên ngày nay ít được sử dụng.
Trong trường hợp dùng Thu*c kháng histamin mà không kiểm soát được bệnh thì nên phối hợp với các Thu*c corticoid dạng tiêm hoặc uống.
Loại bỏ dị nguyên gây bệnh bằng cách không dùng các loại Thu*c, thức ăn, hoá mỹ phẩm... đã gây mày đay - phù Quincke, chuyển nơi ở, làm việc...
Khi vẫn phải tiếp xúc với các dị nguyên gây bệnh tức là khi không loại bỏ được dị nguyên thì tiến hành phương pháp điều trị giảm mẫn cảm đặc hiệu. Tuy nhiên phương pháp này ít được áp dụng đối với người bệnh mày đay - phù Quincke.
Nếu mày đay do lạnh cần chú ý mặc ấm, đi găng tay, tất, tắm nóng, hạn chế ra lạnh quá sớm cũng phần nào hạn chế được mày đay. Chú ý không đI tắm sông, biển một mình đề phòng xuất hiện mày đay cấp, co thắt phế quản rất nguy hiểm. Với mày đay do nóng cũng hạn chế đến mức tối đa tác động của ánh nắng mặt trời lên da.
Đối với mày đay chỉ có biểu hiện nhẹ khu trú ở tay, chân, mặt, thân mình, có thể chỉ dùng một trong các Thu*c kháng histamin tổng hợp sau: astemizol 10mg ngày uống 1 viên, loratadin 10mg x 1 viên, fexofenadin 180mg x 1 viên.
Đối với mày đay toàn thân, dùng kết hợp corticoid với kháng histamin. Các glucocorticoid thường dùng dạng tiêm truyền hoặc uống. Các Thu*c hay được sử dụng là depersolon 30mg, methylprednisolon 40mg, hoặc các Thu*c dạng viên prednisolon 5mg, methylprednisolon 4mg và 16 mg.
Với mày đay mạn tính, nên dùng kết hợp glucocorticoid, kháng histamin H1 và kháng histamin H2. Trong trường hợp này kháng histamin H2 làm tăng và kéo dài tác dụng của kháng histamin H1.
Với các trường hợp gây khó thở do phù Quincke nặng ở mặt, phù thanh quản nên dùng ngay adrenalin 1mg tiêm dưới da 1/3mg.
Ngoài việc dùng Thu*c, người bệnh cần được biết những kiến thức về những tác nhân có thể làm cho mày đay nặng thêm hoặc tái phát như uống rượu, nhiễm trùng, ăn các thức ăn tanh, vận động quá sức…để dự phòng.
Nguồn: Internet.