Bài viết này xin được giới thiệu một trong những ví dụ điển hình để độc giả tham khảo, đó là loại trà có tên gọi là mạch đông lô căn ẩm.
Loại trà dược này thực chất có nguồn gốc từ bài Thu*c cổ Mạch đông lô căn thang do Tôn Tư Mạo, y gia trứ danh đời Đường (Trung Quốc), người từng được hậu thế tôn vinh là “dược vương” sáng chế, có công dụng thanh lương tiêu thử, thường được dùng để phòng chống tình trạng mất nhiều mồ hôi và các chứng bệnh trong mùa hè. Trên cơ sở phương thang này, các y gia đời sau đã phát triển và cấu tạo ra nhiều bài Thu*c khác có công năng tương tự, ví như Ngô Cúc Thông, y gia thuộc trường phái Ôn bệnh đời Thanh, đã chế ra phương thang Ngũ chấp ẩm được ghi trong sách Ôn bệnh điều biện, gồm nước ép của 5 loại củ quả và dược liệu là lê, mã thầy, rễ lau, mạch đông và ngó sen.
Mạch môn đông, thứ cây có rễ củ rất mềm, chứa nhiều nước, tính mát, vị ngọt, có công dụng: nhuận phế dưỡng âm, ích vị sinh tân, thanh tâm trừ phiền, thanh nhiệt giảm ho.
Sách Bản thảo tân biên đã viết: “Mạch môn đông, tả phế trung chi phục hỏa, thanh vị trung chi nhiệt tà, bổ tâm khí chi lao thương, chỉ huyết gia chi ẩu thổ, ích tinh cường âm, giải phiền chỉ khát, mỹ nhan sắc, duyệt cơ phu, thoái hư nhiệt, giải phế táo, định khái thấu” (mạch đông có tác dụng làm hết hỏa tà ẩn nấp trong phế, thanh trừ nhiệt tà trong vị, bổ tâm khí, cầm máu, chống nôn, ích tinh dưỡng âm, giải khát trừ phiền, làm cho da khỏe và đẹp, có lợi cho nhan sắc, trừ hư nhiệt, chữa phế táo và giảm ho).
Trà mạch môn đông dùng thích hợp trong mùa hè dự phòng say nắng, nóng.
Theo dược học hiện đại, mạch đông có chứa nhiều tinh dầu, glucoside và nhiều chất khác, trong đó đặc biệt có tới 28 nguyên tố vi lượng rất cần cho cơ thể. Kết quả nghiên cứu dược lý cho thấy: mạch đông có tác dụng kháng khuẩn, trấn tĩnh và chống co giật, tăng cường khả năng chịu đựng của cơ thể trong điều kiện thiếu ôxy, cải thiện sức co bóp cơ tim, bảo hộ tế bào cơ tim, nâng cao năng lực miễn dịch của cơ thể, điều hòa đường huyết và làm tăng sự vận chuyển thức ăn trong đường tiêu hóa.
Lô căn là rễ của cây lau, còn được gọi là vĩ căn, thuận giang long, lô đông căn, lô sài căn, lô thông... tính lạnh, vị ngọt, có công dụng thanh nhiệt sinh tân, trừ phiền chỉ ẩu, thường được dùng để chữa các chứng bệnh có sốt gây mất nước phiền khát, nôn do vị nhiệt, viêm hầu họng, viêm loét môi miệng, viêm quanh răng, viêm đường tiết niệu, hoàng đản, sỏi mật và các chứng viêm nhiệt khác. Theo kinh nghiệm của người xưa, trong mùa hè thu, dịch chiết lô căn có khả năng bổ sung lượng nước đã mất qua đường mồ hôi đồng thời còn kích thích tiêu hóa, tạo ra cảm giác thèm ăn.
Nhà Dược học vĩ đại Lý Thời Trân đã viết: “Ích thực gia xan, tu tiên lô phác” (muốn lợi cho tiêu hóa nên dùng lô căn, hậu phác). Nghiên cứu hiện đại cho thấy, lô căn có tác dụng giải nhiệt, trấn tĩnh và giảm đau. Theo kinh nghiệm của cổ nhân, lô căn thường được phối hợp với mạch môn đông hoặc ngọc trúc để làm tăng tác dụng thanh nhiệt.
Mạch đông 120g, lô căn 150g. Hai thứ rửa sạch, thái vụn, phơi hoặc sấy khô, trộn đều rồi đựng trong lọ kín để dùng dần. Mỗi lần lấy 30g hãm với nước sôi trong bình kín, sau chừng 20 phút là có thể dùng được, uống thay trà trong ngày. Có thể chế thêm một chút đường phèn cho dễ uống.
Thanh nhiệt giải thử, dưỡng âm sinh tân, chỉ khát trừ phiền, dùng thích hợp trong mùa hè, khi thời tiết nóng bức, mất nhiều mồ hôi, cơ thể mỏi mệt, họng khô miệng khát, đầu nặng mắt hoa, ngực bụng bồn chồn rạo rực không yên, dự phòng tích cực tình trạng say nắng, say nóng và các bệnh lý viêm nhiễm đường hô hấp, viêm đường tiết niệu, viêm da...