Paracetamol là một Thuốc giảm đau, hạ sốt được sử dụng rộng rãi nhất và có hàng trăm sản phẩm Thuốc khác nhau có chứa paracetamol. Đây là một Thuốc tương đối an toàn nếu sử dụng đúng, nhưng nó cũng rất độc nếu sử dụng bừa bãi.
Paracetamol là một Thuốc giảm
đau, hạ sốt được sử dụng rộng rãi nhất và có hàng trăm sản phẩm Thuốc khác nhau
có chứa paracetamol. Đây là một Thuốc tương đối an toàn nếu sử dụng đúng, nhưng
nó cũng rất độc nếu sử dụng bừa bãi.
Vì sao Thuốc “lành” mà lại
gây độc?
Với liều điều trị, sau uống
khoảng 1 giờ, Thuốc được hấp thu hoàn toàn. Khi dùng quá liều, Thuốc được hấp
thu hết sau 4 giờ, ngoại trừ khi bệnh nhân uống đồng thời các Thuốc làm chậm
quá trình rỗng dạ dày và khi Thuốc ở dạng giải phóng chậm thì thời gian hấp thu
lâu hơn.
90% Thuốc được chuyển hóa
theo con đường sunphat hóa và glucuronit hóa, phần còn lại được hệ enzym
cytochrome P-450 chuyển hóa nốt (hệ này chủ yếu ở gan). Hoạt động chuyển hóa
phụ thuộc theo tuổi, ở tuổi càng nhỏ thì chuyển hóa theo con đường sunphat càng
nhiều, đến 12 tuổi thì chuyển hóa paracetamol ở trẻ em giống người lớn. Một
chất chuyển hóa do hệ enzym cytochrome P-450 giải phóng là
N-acetyl-p-benzoquinoneimine (NAPQI) gắn với màng tế bào gan và nếu không bị
trung hòa bởi các chất chống ôxy hóa thì sẽ gây tổn thương lớp màng lipid kép
của tế bào. Glutathione của gan là chất chống ôxy hóa chủ yếu, chất này gắn và
trung hòa NAPQI. Khi quá liều paracetamol thì kho dự trữ glutathione bị cạn
kiệt dần và nếu thiếu hụt mất trên 70% số lượng bình thường thì NAPQI không bị
trung hòa và sẽ gây tổn thương cho tế bào gan.
Về mặt lý thuyết, tất cả các
chất ảnh hưởng hệ enzym này đều ảnh hưởng đến lượng NAPQI tạo ra. Các chất có
thể gây cảm ứng với hệ enzym này bao gồm ethanol, INH, rifampin, phenytoin,
carbamazepine, khói Thuốc lá và thực phẩm hun bằng than củi. Những người dùng
Thuốc chống động kinh kéo dài, nghiện rượu,
dùng Thuốc chống lao kéo dài có
diễn biến của ngộ độc paracetamol nặng nề hơn đối tượng khác. Trẻ em dưới 5
tuổi tỏ ra có khả năng đề kháng với các tác dụng độc của paracetamol, nguyên
nhân người ta chưa rõ.
Cảnh báo cho những trường hợp
đặc biệt
Với những đặc điểm chuyển hóa
như trên, cần hết sức thận trọng khi sử dụng paracetamol, nhất là trong những
trường hợp đặc biệt.
Phụ nữ có thai: Paracetamol
là Thuốc hạ sốt giảm đau không có chống chỉ định ở phụ nữ có thai, người ta
chưa thấy có tác dụng gây quái thai của Thuốc này. Tuy nhiên, khi quá liều
paracetamol có thể gây độc với thai vì Thuốc này dễ dàng qua được nhau thai và
ở thời điểm 14 tuần, bào thai đã có khả năng chuyển hóa paracetamol và tạo ra
NAPQI. Việc chậm trễ điều trị có thể dẫn đến Tu vong của bào thai.
Người nghiện rượu: Những
người nghiện rượu khi dùng quá liều paracetamol có nguy cơ ngộ độc cao hơn và
một số nghiên cứu cũng thấy tỷ lệ Tu vong cao hơn người bình thường. Tính dễ bị
ngộ độc paracetamol ở đây có lẽ do dự trữ glutathione bị giảm khi nghiện rượu
và lượng NAPQI tạo ra nhiều hơn do hiện tượng entanol gây cảm ứng hệ enzym
cytocrom P450.
Quá liều paracetamol kéo dài:
Liều paracetamol dùng hàng ngày được khuyến cáo là không quá 60 – 80mg/kg/ ngày
và không được quá 4g/ngày với người lớn, không quá 80mg/kg với trẻ em. Khi dùng
với liều cao hơn kéo dài có thể gây ngộ độc.
Quá liều mạn tính paracetamol
thường do sai lầm về điều trị trong các hoàn cảnh sau: Bệnh nhân tăng dần liều
hàng ngày do tin rằng Thuốc an toàn, sử dụng thêm các biệt dược khác cũng có
chứa paracetamol hoặc bệnh nhân là trẻ em nhưng lại dùng các biệt dược chứa
paracetamol của người lớn.
Ai dễ bị ngộ độc?
Những bệnh nhân nhịn đói: do
chuyển hóa paracetamol theo con đường glucuronit hóa bị giảm và tăng chuyển hóa
qua hệ cytocrom P450 dẫn tới việc tạo ra nhiều NAPQI hơn.
Uống rượu trong vòng 5 ngày
trước đó hoặc nghiện rượu: do ethanol gây cảm ứng hệ enzym cytocrom P450 và
lượng glutathione bị cạn kiệt do dùng rượu liên tục. Hơn nữa, ngộ độc
paracetamol ở người nghiện rượu có thể dễ bị bỏ qua do hiện tượng tăng
transaminase được nghĩ là do nghiện rượu.
Tóm lại, dù paracetamol được
coi là một Thuốc khá an toàn và được bán rộng rãi trên thị trường với rất nhiều
tên biệt dược khác nhau thì chúng ta cũng không nên tự ý
dùng Thuốc, nhất là
trong những trường hợp đặc biệt như phụ nữ có thai hay người nghiện rượu, trước
khi sử dụng dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào cũng nên tham khảo ý kiến của bác sĩ
hoặc nhân viên y tế.
ThS. Nguyễn Bạch