Hệ thần kinh thực vật: thực hiện chức năng điều hòa hoạt động của tất cả các cơ quan nội tạng, mạch máu, tuyến mồ hôi... cũng như sự dinh dưỡng của toàn bộ các cơ quan trong cơ thể kể cả hệ thần kinh, các chức năng này được thực hiện một cách tự động. Vì vậy, hệ thần kinh thực vật còn được gọi là hệ thần kinh tự động.
Tuy nhiên, khái niệm tự động không hoàn toàn tuyệt đối vì hệ thần kinh thực vật còn chịu sự chi phối của vỏ não. Trong thực tế, vỏ não có thể điều khiển một số chức năng của hệ thần kinh tự động.
Các nơ ron ở sừng bên tủy sống phát ra các sợi gọi là sợi trước hạch, chúng đi đến các hạch giao cảm. Tùy vào vị trí, hạch giao cảm được chia làm 2 loại:
Từ các hạch này, thân nơ ron phát ra các sợi đi đến các cơ quan gọi là sợi sau hạch. Riêng đường giao cảm đi đến tuyến thượng thận không có sợi sau hạch. Vì vậy, tuyến thượng thận được xem như một hạch giao cảm lớn.
Tuy nhiên, sợi sau hạch giao cảm đi đến tuyến mồ hôi và mạch máu cơ vân thì chất trung gian hóa học là acetylcholin.
Receptor tiếp nhận norepinephrin của hệ giao cảm được gọi là noradrenergic receptor. Bên cạnh norepinephrin, các receptor này cũng đáp ứng với epinephrin. Tuy nhiên, mức độ và hình thức đáp ứng của các receptor đối với 2 chất này rất khác nhau. Dựa vào mức độ và hình thức đáp ứng đó, người ta chia các receptor này ra làm 2 loại:
Phía trên: nằm ở thân não, theo các dây thần kinh sọ III, VII, IX, X đi đến các cơ quan ở vùng mặt và các tạng trong ổ bụng
Phía dưới: ở sừng bên chất xám tủy sống từ đốt cùng 2 đến cùng 4 (S2 - S4) rồi theo dây thần kinh chậu đi đến phần dưới ruột già, bàng quang và cơ quan Sinh d*c
Các hạch nằm ngay trong thành các cơ quan: sợi trước hạch đi tới các cơ quan này nằm trong thành phần của dây X và dây chậu, hạch và sợi sau hạch nằm ngay trong các cơ quan ở lồng ngực, ổ bụng và cơ quan Sinh d*c.
Receptor tiếp nhận acetylcholin của toàn bộ hệ phó giao cảm (cũng như của các sợi trước hạch giao cảm và một số sợi sau hạch giao cảm) được gọi là cholinergic receptor.
Chịu tác dụng kích thích của muscarin, một loại độc tố của nấm độc. Muscarinic receptor phân bố chủ yếu ở cơ trơn và mạch máu, chúng bị ức chế bởi atropin.
Chịu tác dụng kích thích của nicotin nhưng không chịu tác dụng của muscarin. Nicotinic receptor được phân bố ở hạch giao cảm, hạch phó giao cảm và không bị atropin ức chế.
Nói chung, tác dụng của 2 hệ giao cảm và phó giao cảm trên các cơ quan là đối ngược nhau. Sự đối ngược đó giúp cho hệ thần kinh tự động điều hòa các hoạt động tinh vi và nhanh chóng hơn (bảng).
Ví dụ: dưới tác dụng điều hòa của thần kinh tự động, nhịp có thể tăng lên 2 lần trong vòng 3-5 giây, huyết áp có thể hạ thấp đến mức gây ngất trong vòng 4-5 giây.
CƠ QUAN | XUNG ĐỘNGCHOLINERGIC | XUNG ĐỘNG NORADRENERGIC | |
LOẠI RECEPTOR | ĐÁP ỨNG | ||
Mắt· Cơ tia· Cơ vòng | ...- Co (co đồng tử) | a 1... | - Co (giãn đồng tử)... |
Tim· Nút xoang· Tâm nhĩ· Mạng Purkinje, bó His· Tâm thất | - Giảm nhịp tim- Giảm co bóp và có thể tăng dẫn truyền- Giảm dẫn truyền- Giảm dẫn truyền | b 1b 1b 1b 1 | - Tăng nhịp tim- Tăng co bóp và tăng dẫn truyền- Tăng dẫn truyền- Tăng co bóp |
Động mạch· Vành· Da và niêm mạc· Cơ vân· Não· Tạng ổ bụng· Thận· Phổi | - Co- Giãn- Giãn- Giãn......- Giãn | a 1, a 2b 2a 1, a 2a 1b 2a 1a 1b 2a 1, a 2b 1, b 2a 1b 2 | - Co- Giãn- Co- Co- Giãn- Co- Co- Giãn- Co- Giãn- Co- Giãn |
Tĩnh mạch hệ thống | ... | a 1b 2 | - Co- Giãn |
Cơ trơn phế quản | - Co | b 2 | - Giãn |
Dạ dày, ruột non· Nhu động, trương lực· Bài tiết | - Tăng- Kích thích | a 1, a 2, b 2... | - Giảm- Ức chế |
Ống mật, túi mật | - Co | b 2 | - Giãn |
Tủy thượng thận | - Bài tiết adrenalinvà noradrenalin | ... | ... |
Tụy· Tụy ngoại tiết· Tụy nội tiết | - Tăng bài tiết- Tăng bài tiết insulinvà glucagon | aa 2b 2 | - Giảm bài tiết- Giảm bài tiết- Tăng bài tiết |
Tuyến nước bọt | - Bài tiết nước bọt loãng | a 1b 2 | - Bài tiết nước bọt đặc- Bài tiết Amylase |
Tổ chức cạnh cầu thận | ... | b 1 | - Tăng bài tiết renin |