Hen phế quản (HPQ) là sự viêm mạn tính niêm mạc đường hô hấp gây co thắt phế quản và tăng tiết dịch nhầy, một trong những bệnh phổ biến nhất trên toàn cầu.
Hen phế quản (HPQ) là sự viêm
mạn tính niêm mạc đường hô hấp gây co thắt phế quản và tăng tiết dịch nhầy, một
trong những bệnh phổ biến nhất trên toàn cầu. Tuy nhiên, với các tiến bộ y học
hiện nay, bệnh HPQ hoàn toàn có thể điều trị và kiểm soát được, đặc biệt là
dùng các Thuốc corticoid dạng xịt hít vào đường hô hấp.
Đôi điều về bệnh hen
HPQ là một bệnh của thể tạng
bị quá mẫn và sự phản ứng quá mức ở niêm mạc đường thở, dẫn đến co thắt và tăng
tính phản ứng của các nhánh phế quản, gây ra cơn hen. Đây là bệnh mạn tính và
có tính chất gia đình, cho nên bệnh nhân hen thường có bố mẹ, anh chị em
ruột... cũng bị hen, hoặc bị một bệnh dị ứng khác (viêm mũi dị ứng, eczema,
bệnh mày đay, phù Quinke...).
Cơn hen thường xảy ra khi cơ
địa dị ứng gặp lại một chất nào đó mà nó xung khắc (gọi là dị nguyên). Dị
nguyên rất đa dạng, rất phong phú quanh môi trường sống, có thể là bụi nhà, vẩy
và lông súc vật, phấn hoa, hóa chất... Hen là cơn khó thở có hồi phục, thường
xảy ra khá đột ngột với 4 biểu hiện chính: ho, khó thở, thở rít có tiếng khò
khè (cò cử) và nặng ngực. Sở dĩ như vậy là vì tình trạng dị ứng làm các cơ trơn
của các tiểu phế quản bị co thắt lại, niêm mạc các ống phế quản bị phù nề và
tăng tiết nhầy. Hậu quả là các lòng phế quản bị hẹp lại, gây một sức cản lớn
cho sự thông khí, nhất là trong thì thở ra khiến người bệnh phải khó khăn lắm
mới thở ra được, lúc này người bệnh bị thiếu ôxy nghiêm trọng. Cơn hen nhẹ thì
kéo dài 5 - 10 phút, cơn nặng có thể hàng giờ, thậm chí cả ngày. Cơn hen dứt,
nhưng sớm muộn cũng lại tái phát bởi bệnh hen vẫn còn, vì thể tạng người bệnh
không hề thay đổi. Qua bao nhiêu lần như vậy có thể dẫn đến những biến chứng
như viêm phế quản mạn, giãn phế nang, cơn hen ác tính...
Một số loại Thuốc thường dùng
Về điều trị, tốt nhất phải
nhằm ba mục tiêu: trị tận gốc cơ địa dị ứng, chống viêm, chống co thắt phế
quản. Tuy nhiên, hiện nay chưa có cách trị tận gốc, chỉ điều trị triệu chứng
(chống viêm, chống co thắt phế quản) bao gồm một số loại Thuốc sau:
Theophylin: Đã từng là Thuốc
thông dụng phổ cập rộng rãi, là Thuốc giãn phế quản rất sẵn có và rẻ tiền,
nhưng khoảng cách giữa liều điều trị và liều gây độc rất hẹp, nên hiện ít dùng.
Tuy nhiên, những nghiên cứu gần đây lại cho thấy, theophylin cũng có tác dụng
chống viêm (thông qua việc làm giảm các gen tổng hợp protein viêm) và điều hòa
miễn dịch, nhưng thấp hơn so với tác dụng gây giãn phế quản.
Các viên corticoid loại uống:
Corticoid có tác dụng ức chế sự tổng hợp các protein viêm dẫn đến giảm phản ứng
viêm do nhiều nguyên nhân khác nhau. Tuy nó chống viêm rất tốt, điều trị HPQ có
hiệu quả cao, nhưng đồng thời nó cũng phát huy tác dụng tại nhiều bộ phận của
cơ thể nên sẽ gây ra nhiều tác dụng không mong muốn (giữ nước, tăng huyết áp,
suy tuyến thượng thận...) có hại về lâu dài, nên hiện nay ít dùng trong điều
trị hen.
Các Thuốc xịt salmeterol,
salbutamol: Đây là những Thuốc kích thích chọn lọc các thụ thể bêta 2 chống co
thắt phế quản. Đặc biệt salbutamol (biệt dược: ventolin, astalin...) có tác
dụng rất nhanh, mau chóng cắt cơn hen, nhưng tác dụng ngắn không quá 4 giờ. Còn
salmeterol có tác dụng kéo dài 12 giờ, nhưng không cắt cơn nhanh. Điều đáng nói
là cả hai loại Thuốc kích thích thụ thể bêta 2 đều không có tác dụng chống viêm
như các Thuốc corticoid.
Corticoid dạng xịt phối hợp
“2 trong 1”
Những thập niên gần đây, người ta đã nghiên
cứu sản xuất được các chế phẩm như fluticason, budesonid, beclomethason... có
tác dụng chống viêm và dị ứng tại chỗ. Những Thuốc corticoid mới này có hai ưu
điểm nổi bật: Một là, nhờ cấu trúc đặc biệt và phân tử lớn của Thuốc cho nên
các Thuốc này chủ yếu tác dụng tại chỗ khi xịt hít vào đường hô hấp, mà không
hoặc rất ít thấm vào máu. Hai là, Thuốc sử dụng ở dạng hít hoặc xịt với liều
lượng rất nhỏ (chỉ một vài trăm microgram) dưới dạng các hạt cực nhỏ như sương
mù, thấm sâu vào các tiểu phế quản bám lại tại đường thở gây tác dụng tại chỗ
giảm tế bào viêm, giảm mức độ quá mẫn, giảm tần suất hen. Những đặc tính ưu
việt này cho phép sử dụng Thuốc lâu dài, an toàn,
hiệu quả cao.
Xu hướng nổi trội hiện nay là
điều trị dự phòng cơn HPQ bằng Thuốc dạng xịt “2 trong 1” - nghĩa là corticoid
phối hợp với Thuốc chống co thắt phế quản chung trong một bình xịt có van định
liều. Chẳng hạn như ventid (gồm beclomethason và salbutamol), seretid (gồm
fluticason và salmeterol)... Sự kết hợp “2 trong 1” này rất có lợi, Thuốc giãn
cơ phế quản hoạt hóa thụ thể corticoid làm tăng tác dụng của corticoid trên thụ
thể này, tăng cường sự di chuyển Thuốc vào trong nhân tế bào, nhờ vậy mà tăng
cường sự kháng viêm. Trong khi đó corticoid làm tăng tổng hợp bêta 2, nhờ vậy
mà làm tăng tác dụng của Thuốc chống co thắt phế quản. Như vậy, sự kết hợp này
cho
hiệu quả kép, vừa tăng tác dụng cùng chiều vừa hoạt hóa lẫn nhau. Nhiều
bệnh nhân hen đã sử dụng loại Thuốc này, kiểm soát hen tốt ngăn ngừa được các
cơn hen, học tập, lao động được bình thường.
BS. Vũ Hướng
Văn