Những cố gắng của Ngoại trưởng Mike Pompeo nhằm tập hợp sự ủng hộ và đoàn kết các quốc gia Đông Nam Á chống lại các tuyên bố gây hấn của Trung Quốc trong khu vực rơi vào tình trạng lặng thinh.
Các nước Đông Nam Á đưa ra phản ứng một cách tế nhị trước động thái của Mỹ.
Sau tuyên bố chính sách mới nhất về các tranh chấp ở Biển Đông, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ đã cố gắng xây dựng sự ủng hộ của khu vực đối với Trung Quốc.
Tuy nhiên, mong muốn duy trì mối quan hệ ổn định với Trung Quốc, các nước Đông Nam Á chủ chốt đã công khai tránh xa các tuyên bố của Pompeo. Những quốc gia khác đưa ra một phản ứng thận trọng, hoặc vẫn chia rẽ nội bộ về việc liệu họ có nên hoàn toàn ủng hộ với quan điểm cứng rắn của Mỹ hay không.
Trong một cuộc leo thang lớn có thể biến thành Chiến tranh Lạnh đang diễn ra với Bắc Kinh, Pompeo khẳng định sẽ ngăn chặn một “đế chế hàng hải” của Trung Quốc trên Biển Đông, và cam kết hỗ trợ “các đồng minh và đối tác Đông Nam Á trong việc bảo vệ quyền chủ quyền của họ đối với các nguồn tài nguyên ngoài khơi, phù hợp với các quyền và nghĩa vụ của họ theo luật pháp quốc tế”.
Hoa Kỳ không chỉ bác bỏ phần lớn các yêu sách hàng hải của Trung Quốc là "trái pháp luật", mà còn gián tiếp khẳng định các tuyên bố của đối thủ của Malaysia (Bãi đá James/James Shoal), Indonesia (Quần đảo Natuna/Natuna Besar), Việt Nam (Bãi Tư Chính/Vanguard Bank) và Philippines (Bãi Cỏ Mây/Second Thomas Shoal và Đá Vành Khăn), những nơi mà Trung Quốc tuyên bố chủ quyền nằm trong Vùng Đặc quyền Kinh tế và thềm lục địa tương ứng của các nước này.
Nhưng khác xa với việc thu hút được sự ủng hộ từ các đồng minh và đối tác trong khu vực, Mỹ phải cố gắng để huy động một liên minh chống lại Trung Quốc.
Trong cuộc Đối thoại Hoa Kỳ - ASEAN vừa kết thúc, Trợ lý Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ David R Stilwell và những người đồng cấp Đông Nam Á đã “tái khẳng định nhu cầu giải quyết tranh chấp hòa bình ở Biển Đông, phù hợp với luật pháp quốc tế như được phản ánh trong Công ước Liên Hợp Quốc về Luật của Biển và phán quyết của Tòa Trọng tài năm 2016”.
Đây là lần đầu tiên cả hai bên viện dẫn phán quyết của Tòa trọng tài năm 2016 do Manila khởi xướng, phán quyết vô hiệu hóa phần lớn các yêu sách của Trung Quốc ở Biển Đông, đánh dấu một bước tiến đáng kể trong hợp tác ngoại giao về vấn đề này.
Nhưng Ngoại trưởng Hoa Kỳ Pompeo đã kém thành công hơn trong việc kêu gọi sự ủng hộ ở cấp quốc gia trong các cuộc hội đàm song phương với các đối tác trong khu vực, đặc biệt là với Bộ trưởng Ngoại giao Vivian Balakrishnan của Singapore và Retno Marsudi của Indonesia.
Mặc dù cả Singapore và Indonesia đều không phải là bên tranh chấp trực tiếp ở Biển Đông, nhưng họ phần lớn được coi là những nhà lãnh đạo trên thực tế trong ASEAN. Cả hai cũng đã có lập trường ngày càng chỉ trích về sự quyết đoán trên biển của Trung Quốc ở các vùng biển lân cận.
Trên Twitter, nhà ngoại giao Mỹ đã ca ngợi “cuộc trò chuyện tuyệt vời” với người đồng cấp Singapore “để thảo luận về mong muốn của chúng tôi trong việc duy trì luật pháp quốc tế ở Biển Đông và thúc đẩy sự ổn định và thịnh vượng ở Ấn Độ-Thái Bình Dương”.
Tuy nhiên, giọng điệu lạc quan không được chia sẻ bởi phía Singapore, trong đó đề cập đến các cuộc trò chuyện qua loa về hạ tầng kỹ thuật, nghiên cứu và phát triển vắc xin Covid-19 và nhắc lại "lập trường nhất quán và lâu dài" về các tranh chấp trên biển bằng ngôn ngữ thận trọng đặc trưng.
“Singapore không phải là một quốc gia có tuyên bố chủ quyền và chúng tôi không đứng về phía nào trong các tranh chấp lãnh thổ đang cạnh tranh”, một tuyên bố của Bộ Ngoại giao Singapore. “Mối quan tâm chính của chúng tôi là duy trì hòa bình và ổn định ở một trong những tuyến đường thủy bận rộn nhất thế giới”.
Theo Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ, trong cuộc trò chuyện của ông Pompeo với ngoại trưởng Indonesia, hai bên đã thảo luận về “quan hệ Đối tác Chiến lược Hoa Kỳ-Indonesia tiếp tục, bền chặt và mục tiêu chung của hai nước là tôn trọng luật pháp quốc tế ở Biển Đông”.
Nhưng nhà lãnh đạo Indonesia đã loại bỏ hoàn toàn các thảo luận tranh chấp trên biển, thay vào đó tập trung vào “tầm quan trọng của việc tăng cường sức khỏe cộng đồng và hợp tác kinh tế để xây dựng lại nền kinh tế của Mỹ và Indonesia và giữ cho khu vực an toàn”.
Mặc dù Indonesia không phải là một bên trực tiếp trong các tranh chấp ở Biển Đông, nhưng các tuyên bố chủ quyền đường chín đoạn được xác định rõ ràng và mở rộng của Trung Quốc chồng lấn lên vùng biển của Jakarta ở Biển Bắc Natuna.
Kể từ tháng 12 năm ngoái, Bộ Ngoại giao Indonesia đã áp dụng quan điểm ngày càng cứng rắn đối với các yêu sách quá đáng của Trung Quốc, bao gồm việc đệ trình một công hàm lên Liên Hợp Quốc nghi ngờ tính hợp lệ của các tuyên bố của Trung Quốc, dựa trên Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển (UNCLOS) và phán quyết của hội đồng trọng tài năm 2016 tại The Hague.
Tuy nhiên, sự ủng hộ rõ ràng của Pompeo đối với các tuyên bố của Indonesia về Natuna Besar đã không truyền cảm hứng cho phản ứng mong muốn từ Indonesia, nước xác định lập trường của mình về các tranh chấp và mong muốn duy trì quan hệ mang tính xây dựng với Bắc Kinh.
Trong những tuần gần đây, các quan chức Trung Quốc đã tích cực tận dụng nguồn cung sớm vắc xin Covid-19 cũng như đầu tư cơ sở hạ tầng để ngăn chặn sự phản kháng do Mỹ dẫn đầu đối với các tranh chấp ở Biển Đông.
Do đó, ngay cả các đồng minh hiệp ước của Mỹ như Philippines, nơi các quan chức hàng đầu đã công khai ủng hộ và hoan nghênh các tuyên bố của Pompeo, cũng bị chia rẽ nội bộ.
Trong nỗ lực duy trì mối quan hệ nồng ấm với Bắc Kinh, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte đã đưa ra quyết định chưa từng có khi cấm lực lượng hải quân Philippines tham gia các hoạt động quân sự và tập trận chung do Mỹ dẫn đầu ở Biển Đông.
Hơn bất kỳ nhà lãnh đạo khu vực nào, vị Tổng thống thân thiện với Trung Quốc đã công khai đánh giá thành công của toàn bộ chiến dịch kiểm soát khủng hoảng Covid-19 của ông về sự sẵn có của vắc xin trước cuối năm nay.
“Chúng ta hãy đợi vắc xin. Hãy chờ đến tháng 12, nếu chúng ta có thể kiên nhẫn… Chúng ta sẽ không phải trở lại trạng thái ‘bình thường mới’. Mọi chuyện sẽ bình thường trở lại”, ông Duterte nói vào tháng trước, sau cuộc hội đàm với lãnh đạo Trung Quốc.
Tuy nhiên, các quan chức hàng đầu của Philippines dường như ủng hộ lập trường cứng rắn hơn của Mỹ đối với Trung Quốc. Trong cuộc điện đàm ngày 6 tháng 8 giữa Mike Pompeo và Bộ trưởng Ngoại giao Philippines Teodoro Locsin, Jr, hai bên đã thảo luận về “sự hỗ trợ của Hoa Kỳ đối với các quốc gia ven biển Đông Nam Á trong việc duy trì các quyền và lợi ích chủ quyền của họ phù hợp với luật pháp quốc tế”.
Người đứng đầu ngành ngoại giao Philippines đã hạ thấp quyết định mới nhất của ông Duterte, kêu gọi Trung Quốc không nên để ý “quá nhiều vào nó”.
"Ông Vương Nghị đang để ý quá nhiều vào một chỉ thị đơn giản, không tham gia các cuộc tập trận hải quân ở Biển Đông vào thời điểm này", Locsin nói, đề cập đến Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị, người đã phấn khích trước sự dè bỉu của Philippines đối với các cuộc tập trận do Hoa Kỳ dẫn đầu.
“Chúng tôi đang thảo luận vấn đề này. Chúng tôi chưa biết liệu có làm điều tiếp theo hay không", Nhà ngoại giao Philippines nói thêm, nhấn mạnh sự cởi mở của Philippines trong việc tham gia các cuộc tập trận hải quân do Mỹ dẫn đầu trong tương lai ở Biển Đông.
Locsin nói rõ rằng lập trường của Philippines về các tranh chấp là “nhất quán và rõ ràng” và Trung Quốc nên tuân thủ phán quyết của Tòa trọng tài năm 2016.
Malaysia là một bên trong tranh chấp ở Biển Đông mới đây đã gửi công hàm lên Liên Hợp Quốc phản đối yêu sách chủ quyền của Trung Quốc ở hầu hết Biển Đông. Động thái của Kuala Lumpur diễn ra sau khi Washington cũng đưa ra một tuyên bố tương tự vào tháng 7, khẳng định quan điểm của mình đối với Trung Quốc trong tranh chấp ở Biển Đông.
Tuy nhiên, Bộ trưởng Ngoại giao Hishammuddin cho biết quan điểm của Kuala Lumpur về tranh chấp trên biển là độc lập với quan điểm của các cường quốc bên ngoài. Ông Hishammuddin kêu gọi các quốc gia Đông Nam Á đoàn kết để tránh bị cuốn vào những tranh cãi của các siêu cường.
Căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc đang có nhiều diễn biến mới và tiềm ẩn nhiều nguy cơ. Trong nỗ lực ngăn chặn sự trỗi dậy của Trung Quốc, Mỹ sẽ sử dụng nhiều cách thức và biện pháp để thực hiện chiến lược của mình. Việc lôi kéo các liên minh, tổ chức chống lại nền kinh tế số hai thế giới là một trong số đó.
Khi mà nền kinh tế toàn cầu đang gắn chặt lợi ích của mọi quốc gia vào nhau, Đông Nam Á cũng nhiều khu vực phải rất thận trọng trước mỗi động thái của Mỹ và Trung Quốc.