Giáo lý Mười hai nhân duyên chỉ rõ: không có thành phần nào đứng lẻ loi một mình và tác động một cách riêng rẽ, độc lập, mà không phụ thuộc các thành phần khác. Tất cả đều có liên hệ với nhau và không thể tách rời nhau. Mười hai nhân duyên là một tiến trình liên tục, không gián đoạn.
Trong tiến trình ấy không có cái gì bền vững hay đứng nguyên một chỗ mà tất cả đều vận động. Ðó là sự phát sinh ra những điều kiện luôn luôn biến đổi tùy duyên vào những điều kiện khác đang dần dần tan biến. Quy luật “cái này có thì cái kia có hoặc hình thành”, hoặc “cái này không có thì cái kia cũng không có” hoặc “cái này chấm dứt thì cái kia cũng chấm dứt” đó là tiến trình diễn biến mãi mãi vô cùng tận, không bao giờ gián đoạn và không bị ảnh hưởng do một nguồn lực nào ở bên ngoài tác động. Nó biến động liên tục không có đầu và không có cuối, như ở trên một vòng tròn có 12 mắt xích móc chặt vào nhau.
Vì vậy định luật nhân quả theo tiến trình của Mười hai nhân duyên không có điểm bắt đầu, không biết nó bắt đầu từ bao giờ. Chỉ biết nó cứ liên tục có nhân rồi có quả, nhân sinh ra quả, rồi quả lại trở thành nhân để nhân lại sinh ra quả. Cứ như thế nó diễn mãi triền miên và chỉ khi nào một mắt xích bị chặt đứt, tức là một thành phần bị diệt, hoặc nhân hay quả bị diệt thì tiến trình không xảy ra nữa. Trường hợp ấy có nghĩa là hành giả không phụ thuộc vào quy luật nhân quả, không còn luân hồi và đã được giải thoát khỏi sinh tử luân hồi.
Để đạt được điều đó cần phải tu tập bằng các phương pháp hành trì, quán chiếu đạt đến trí tuệ bát nhã để không còn vô minh nữa.
Để nghiên cứu và ứng dụng vào đời sống con người, ta hãy khảo sát sự của mười hai nhân duyên theo phương pháp quán chiếu, một phép tu rất quan trọng trong các pháp tu hành trong đạo phật. tu quán hay phép quán chiếu là việc để tâm quán sát trên một đối tượng, dùng trí tuệ quán chiếu nhằm phá hết mọi phiền não, vô minh mà giác ngộ đạt đến bồ đề. hành trì quán chiếu mười hai nhân duyên là dùng trí tuệ quán chiếu để thấy rõ sự sinh khởi, lưu chuyển và hoàn diệt của mười hai nhân duyên. trong quá trình quán chiếu, hành giả sẽ nhận thức rõ ràng thực tướng của vạn pháp là duyên sinh, là vô ngã thì thoát ra khỏi vòng chi phối của mọi hoàn cảnh.
Giáo lý Mười hai nhân duyên giải thích nguồn gốc của vòng sinh tử luân hồi đối với con người là do vô minh tạo nghiệp mê lầm rồi gây ra quả báo khổ đau.
Để cắt đứt con đường sinh tử luân hồi đau khổ, hành giả phải đoạn diệt được một thành phần trong Mười hai nhân duyên. Khi một thành phần của Mười hai nhân duyên đã bị diệt thì 11 thành phần khác cũng không còn nữa. Việc cắt đứt vòng xích 12 nhân duyên có nhiều phương pháp quán chiếu, gồm có phép quán lưu chuyển còn gọi là quán thuận, phép quán hoàn diệt còn gọi là quán nghịch, v.v... Khi quán một trong các pháp trên thành công thì trí tuệ khai mở, phá được vô minh phiền não, thoát vòng sinh tử luân hồi. Khi một vật được soi rọi dưới ánh sáng trí tuệ hay trải qua một cuộc quán sát nghiêm mật thì sự vật ấy sẽ hiện rõ chân tướng của chúng, bấy giờ không còn đánh lừa được tâm trí của mình.
A)
b) Mười hai nhân duyên trong thời gian từ quá khứ đến hiện tại, từ hiện tại đến vị lai. Mười hai nhân duyên được coi như một vòng tròn gồm 12 vòng nhỏ mắc vào nhau, nối tiếp nhau và liên quan cả ba đời: quá khứ, hiện tại, vị lai, rồi lại tiếp tục các đời về sau.
Do vô minh và hành trong quá khứ làm nhân sinh ra quả hiện tại (thân đời này) tức "thức, danh sắc, lục nhập, xúc, thọ"; quả hiện tại lại tạo nhân trong hiện tại là "ái, thủ, hữu" (đây là vô minh thời hiện tại). Nhân hiện tại lại tạo ra quả vị lai tức là thân đời sau gồm sinh, lão tử . Nói tóm lại, do vô minh nên tạo nghiệp tức hành, vì tạo nghiệp nên chịu quả, quả lại sinh ra nhân tiếp do mê hoặc tạo nghiệp v.v...nhân sinh quả, quả lại sinh nhân, nối tiếp trong ba đời, và nhiều đời sau, quanh quẩn trong sáu đường sinh tử luân hồi, Nhưng vì cứ nối tiếp nhau mãi theo vòng tròn nên hết đời này sang đời khác.
C)
Về phía nhân, có một nhóm nhân quá khứ (gồm có vô minh và hành) và một nhóm nhân hiện tại (gồm có ái, thủ, hữu).
Về phía quả, có một nhóm quả hiện tại (gồm có thức, danh sắc, lục nhập, xúc, thọ) và một nhóm quả vị lai (gồm có sanh, lão tử).
nhân duyên. trong kinh tương ưng [1] có nói : "do đoạn diệt tham ái, vô minh một cách hoàn toàn nên hành diệt, do hành diệt nên thức diệt, do thức diệt nên danh sắc diệt, do danh sắc diệt nên lục nhập diệt,do lục nhập diệt nên xúc diệt, do xúc diệt nên thọ diệt, do thọ diệt nên ái diệt, do ái diệt nên thủ diệt, do thủ diệt nên hữu diệt, do hữu diệt nên sinh diệt, do sinh diệt nên lão, tử, sầu, bi, khổ, ưu, não diệt".
a) Ðối với người tỏ ngộ được chân tâm, thì mười phương thế giới đều tiêu hết". Còn đối với con người bình thường, không thể phá trừ ngay được căn bản vô minh để trực ngộ chân tâm, thì phải lần hồi trải qua vô số kiếp tu hành, khi đến địa vị Ðẳng giác, dùng trí Kim cương phá trừ được vô minh, mới chứng được quả vị Phật.
b
+ quán chiếu để thấy rằng mọi việc đều do mà sinh ra chứ không có thật. nếu nhận thức được như vậy thì không cần tìm cầu để có được (hữu), không cần giữ làm gì (thủ) và cũng không mong muốn tham luyến (ái). nếu 3 điểm trên không có thì không có quả vị lai (sinh, lão tử). nghĩa là không còn sinh tử luân hồi.
+ Hành giả quán chiếu thấy do muốn có lòng tham dục (ái) mà phải tạo ra các nghiệp dữ (hữu) để có lòng ham muốn đó, nên phải chịu cảnh sinh tử luân hồi (hữu). Nếu không tham muốn thì chẳng cần giữ, chẳng cần tạo ra ác nghiệp, chẳng cần có sinh tử luân hồi. Đây là phép quán trừ vô minh hiện tại dễ dàng và thiết thực nhất, hợp với căn cơ của người tu hành hiện tại nếu quyết tâm tu hành riết ráo mới đạt thành đạo quả vì trong vô lượng kiếp, con người ta đã vô minh nên đang tạo nghiệp và nếu không thức tỉnh sẽ lại bị vô minh (ái, thủ, hữu) che lấp, thì không thể giải thoát khỏi vòng sinh tử luân hồi.
Như vậy, tuỳ theo cách hiểu về Mười hai nhân duyên và tuỳ theo sở thích, hành giả có thể áp dụng nhiều phương pháp về công phu tu hành. Nhưng tựu trung có hai mắt xích quan trọng. Nếu phá được một trong hai, có thể phá vỡ được sự liên hệ đan móc vào nhau giữa các thành phần của Mười hai nhân duyên. Đó là Còn nữa