Đồng cốt và múa hầu đồng là những hoạt động tâm linh quen thuộc mỗi dịp đầu năm mới, thu hút sự tham gia của một lượng lớn con nhang đệ tử. Nhưng nguồn gốc và giá trị thực sự của hoạt động này vẫn là một điều bị lầm tưởng lâu nay.
Cho đến nay, chưa có nhà khoa học nào thực sự khẳng định “có” hay “không” sự tồn tại của một thế lực siêu nhiên trong việc xuất nhập hồn. nhưng có lẽ điều đó xuất phát một phần từ lòng tin, sự tự ám thị, nhu cầu chữa bệnh và cả tâm lý phấn chấn, bí hiểm do chính các buổi lên đồng tạo ra.
với quan niệm tâm linh thì việc lên đồng là nhu cầu tâm linh của người việt. đây vốn là hoạt động tín ngưỡng của dân gian và được tổ chức nhiều lần trong năm mỗi khi lễ tết. hoặc lên đồng được tổ chức trong các lễ hội đền thánh, phủ mẫu,…
Về cơ bản, lên đồng là nghi thức giao tiếp giữa con người và thần linh nhằm phán truyền, diệt trừ tà ma, chữa bệnh…. một số bộ phận người việt cho rằng linh hôn của người hết luôn tồn tại và theo dõi người thân còn sống. lên đồng là cách để linh hồn người ch*t hiện về và giúp đỡ, chỉ dẫn người còn sống hướng đi tốt lành.
Đứng từ góc độ khoa học từ chưa có lời giải thích chính xác về việc lên đồng. chưa có nhà khoa học nào khẳng định có hay không sự tồn tại của một thế lực siêu nhiên trong việc xuất nhập hồn. mọi việc điều xuất phát từ lòng tin, mê tín dị đoan, tin vào những điều huyền bí của thế giới tâm linh.
Khi con người đã phóng túng tư dục, họ dùng nhạc để thỏa mãn ham muốn của bản thân. đồng cốt không giữ được thân mình trong sạch, thuần khiết, cao thượng nữa, nên không thể câu thông với thần linh, thân thể dơ bẩn của họ thì thần linh không giáng hạ xuống nữa.
Nhưng vì cái tâm danh lợi, vì để giữ danh tiếng, giữ địa vị, được mọi người tôn kính, được bổng lộc hậu đãi, họ đã giả thần giả quỷ, ăn nói lung tung, lừa người lừa mình, cuối cùng chiêu mời các linh thể tầng thấp. Từ đó họ chuyển sang hành nghề bói toán, cầu cúng, bùa chú, chữa bệnh, và một số thuật loại tiểu đạo khác.
Ngoài công việc chính yếu là bốc phệ, các đồng dần dần bị phân hoá trên nhiều lãnh vực khác nhau như thiên văn, y học, tôn giáo, chính trị… một số đồng cốt lại có nguyện vọng truy cầu sự khang kiện và trường thọ nên rất chú trọng đến y dược và luyện dưỡng. những đồng cốt này dần dần tách biệt với vu giáo và hình thành một hệ thống độc lập và được gọi là phương sĩ, thuật sỹ. phương pháp luyện dưỡng của họ được gọi là phương thuật, để phân biệt với vu thuật của các đồng cốt.
Lên đồng là một trạng thái biến đổi ý thức do nhân tố ám thị và tự ám thị gây ra. nhân tố mạnh nhất là lòng tin truyền thống của người hầu đồng cũng như gia đình và những người xung quanh vào sự tồn tại của thần linh và khả năng tiếp xúc giữa người trần với thần linh qua thân thể của người hầu đồng. rồi nhạc cụ gõ, màu sắc kích thích (đỏ và vàng), nhạc, hương khói, hát chầu văn, chất kích thích (rượu, Thu*c lá, trầu cau…), sự say mê và nhiệt tình của con nhang đệ tử… cũng là những yếu tố thúc đẩy trạng thái biến đổi ý thức của người hầu đồng.
Một trong những hình thức của đồng cốt còn tồn tại là múa hầu đồng hay đồng bóng. tức là vẫn giữ hình thức ban đầu của đồng cốt, nhưng bản chất đã hoàn toàn thay đổi. vì cho đến nay đồng cốt không có thân thể và tâm hồn thuần khiết, nên các thần không giáng nhập vào họ nữa, chỉ còn các linh thể tầng thấp nhập vào. do đó họ cũng có thể biết được một chút vận mệnh cá nhân, nên dùng hình thức lên đồng, hầu đồng để hành nghề bói toán.