Người xưa có câu: “Ăn được, ngủ được là tiên”. Con người ta sinh ra đã biết ăn biết ngủ. Ấy vậy mà, những việc tưởng chừng như đơn giản ấy đối với người cao tuổi (NCT) lại là vấn đề đáng lưu tâm.
Người xưa có câu: “Ăn được, ngủ được là tiên”. Con người ta
sinh ra đã biết ăn biết ngủ. Ấy vậy mà, những việc tưởng chừng như đơn giản ấy
đối với
người cao tuổi (NCT) lại là vấn đề đáng lưu tâm.
Tuổi càng cao thì cơ thể càng lão hóa, sự hấp thu các chất
dinh dưỡng trở nên khó khăn hơn và là một yếu tố tác động đáng kể đến chất
lượng cuộc sống và tuổi thọ của NCT. Do đó, việc duy trì một tình trạng dinh
dưỡng hợp lý là rất cần thiết để bảo vệ sức khỏe cho NCT. Trong phạm vi của bài
viết này xin chỉ chú trọng đến những nguyên tắc dinh dưỡng chung cho NCT khỏe
mạnh, còn các đối tượng đang mắc những bệnh như tăng huyết áp, đái tháo đường,
bệnh thận thì chế độ ăn cần sự tư vấn rất cẩn thận của các bác sĩ chuyên khoa
và chuyên gia dinh dưỡng.
Những thay đổi thể chất ở
người cao tuổi?
NCT có những biến đổi rất đặc trưng do quá trình lão hóa.
Trước khi muốn biết NCT nên ăn uống như thế nào cho hợp lý thì chúng ta cần
hiểu rõ sự thay đổi thể chất ở NCT. Ăn uống được ngon miệng trước tiên là nhờ
đến các giác quan. Khi còn trẻ, các cơ quan hoạt động tốt, nhờ khứu giác nên
ngửi được mùi thơm của thức ăn, thị giác giúp nhìn thấy màu sắc thức ăn thật
hấp dẫn, cầm chén thức ăn nhờ xúc giác mà biết thức ăn ấm nóng hoặc mát lạnh,
nhờ vị giác mà biết được thức ăn chua, cay, mặn, ngọt như thế nào để thưởng
thức cái ngon của thức ăn. Chính những giác quan đó đã kích thích nước bọt tiết
ra để sẵn sàng tiêu hóa thức ăn. Thế nhưng, ở NCT thì mắt không nhìn rõ, mũi
ngửi kém, vị giác và xúc giác không nhạy nên ăn uống thường kém ngon. Đã chán
ăn mà nhai nuốt lại khó do cơ nhai và xương hàm đều teo, răng thì lung lay và
mất răng nên NCT lại càng lười ăn hơn nữa, mà như vậy thì lại càng dễ bị suy
dinh dưỡng hơn. Các tuyến nước bọt cũng teo nên hoạt tính tiêu hóa của nước bọt
cũng giảm sút. Do đó, thức ăn cho NCT cần phải mềm để dễ nhai nuốt nhưng không
nên xay nhuyễn vì sẽ làm giảm mùi vị ngon của thức ăn. Trương lực và sức co bóp
dạ dày cũng giảm nên dễ bị sa dạ dày, giảm bài tiết dịch vị nên tiêu hóa thức
ăn kém, hay bị đầy bụng, khó tiêu sau ăn. Vì vậy, NCT không nên ăn quá no để
tránh tăng gánh hoạt động của hệ tiêu hóa. Nhu động ruột ở NCT cũng giảm nên dễ
bị táo bón, mà táo bón kéo dài thì các vi sinh vật gây thối rữa trong ruột sẽ
phát triển làm đầy hơi, mà đầy hơi lâu ngày sẽ đẩy cơ hoành lên cao gây khó
thở, ảnh hưởng đến hoạt động của cơ tim. Đầy hơi trong bụng cũng làm giảm cảm
giác thèm ăn.
Như vậy, chỉ một bộ máy tiêu hóa kém hoạt động không thôi đã
gây ra biết bao phiền toái trong việc hấp thu chất dinh dưỡng. Bên cạnh đó, NCT
dễ mắc các bệnh khác kèm theo và phải sử dụng một số Thu*c điều trị có tác dụng
phụ gây giảm cảm giác ăn uống hoặc gây rối loạn tiêu hóa. Nói như vậy để thấy
rằng, NCT thật sự bị “bủa vây” bởi quá nhiều yếu tố làm giảm sút chất lượng
cuộc sống.
Vì vậy, đối với NCT, việc hiểu rõ thể chất, tinh thần rất
quan trọng để có được kế hoạch chăm sóc dinh dưỡng sao cho hợp lý. Điều này đòi
hỏi sự cố gắng của bản thân NCT và sự ân
cần, kiên nhẫn của cả gia đình.
Nhu cầu các chất đạm, đường, mỡ như thế nào là hợp lý?
Đạm:
Ngày nay khuyến nghị về nhu cầu đạm ở NCT là 0,75 -
0,8g/kg/ngày. Đạm từ cá dễ tiêu hóa và giúp phòng ngừa các bệnh lý tim mạch,
đặc biệt các loại cá chứa nhiều omega-3, như cá thu, cá hồi, cá ngừ. Đạm thực
vật có những ảnh hưởng có lợi cho sức khỏe so với đạm động vật, đặc biệt liên
quan với tình trạng cholesterol máu. Những nước dùng đạm đậu nành cao có tỉ lệ
Tu vong do tim mạch thấp hơn so với những nước ăn nhiều đạm động vật. Trong
suốt 35 năm qua, nhiều nghiên cứu cho thấy mối tương quan giữa lượng đạm đậu
nành ăn vào với giảm nguy cơ bệnh tim mạch và bệnh mãn tính. Vì vậy FDA của Mỹ
đã khuyến cáo nên ăn ít nhất 25g đạm đậu nành/ngày để giảm các nguy cơ của bệnh
tim mạch.
Đường:
Đường là nguồn cung cấp năng lượng chính, chiếm 55 - 60%
tổng năng lượng, trong đó nên dùng loại đường phức, có chỉ số đường huyết thấp.
Do NCT hoạt động thể lực ít, khối cơ bắp cũng giảm khoảng 1/3 so với thời trẻ
nên nhu cầu năng lượng cũng giảm bớt, chỉ khoảng 30kcal/kg/ngày (theo khuyến
cáo của Viện dinh dưỡng quốc gia). Vì thế, NCT phải ăn ít đi so với lúc còn
trẻ. Nếu vẫn thấy ngon miệng và ăn quá thừa thì sẽ dễ mắc bệnh béo phì.
Thiếu men đường ruột lactase nên không thủy phân được đường
lactose có trong sữa và các chế phẩm từ sữa có trong chế độ ăn, nên lactose sẽ
không được hấp thu mà bị chuyển hóa bởi vi khuẩn đường ruột tạo khí, làm chướng
hơi và tiêu chảy, mặc dù sữa và các sản phẩm chế biến từ sữa có giá trị sinh
học cao. Để có thể cải thiện khả năng dung nạp sữa hay thức ăn chế biến từ sữa,
NCT nên thường xuyên ăn ya-ua, hoặc nên tránh uống sữa lúc bụng đói, mà ngược
lại nên uống sữa sau khi ăn một ít gì đó, uống một lượng ít trong vài ngày đầu
và sau đó tăng dần. Mỗi lần uống sữa chỉ nên dùng 1 lượng khoảng 100 - 200ml.
Mỡ:
Lượng chất béo ăn vào nên giới hạn ở mức 30% hoặc thấp hơn
tổng năng lượng, trong đó chất béo bão hòa (acid béo no) nên dưới 10%. Tuy
nhiên nếu hạn chế dưới mức 20% năng lượng từ béo có thể ảnh hưởng đến chất
lượng chế độ ăn.
Acid béo no (có nhiều trong mỡ, bơ, nước luộc thịt) làm tăng
nguy cơ bệnh lý mạch vành. Acid béo thể trans có nhiều trong mỡ, ma-ga-rin, sữa
động vật ăn cỏ và thức ăn nhanh, quy trình công nghiệp chế biến ở nhiệt độ cao
làm tăng cholesterol “xấu” dẫn đến làm tăng nguy cơ mắc bệnh mạch vành, nên hạn
chế dưới 1% trong chế độ ăn.
Trong khi đó acid béo không no giúp làm giảm các nguy cơ nói
trên. Ba loại acid béo không no chủ yếu có trong chế độ ăn là acid béo không no
1 nối đôi, acid béo không no nhiều nối đôi (omega-6 và omega-3). Các acid béo
thiết yếu nên được cung cấp ít nhất 2 - 3% tổng năng lượng, nghĩa là tương
đương 9 - 10g acid béo thiết yếu như acid linoleic và linolenic từ thức ăn có
nguồn gốc động vật và thực vật.
BS. NGUYỄN THANH HUÂN